كوردی
هه‌ژموونی سیاسی وستراتیجی بەریتانیا لە ئێران (١٩١٨-١٩٢١)
م.ى.ئاشنا عەلى محەمەد 1
1- به‌شی زانسته کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان/ کۆلێژى پەروەردەى بنەڕەت زانکۆی سلێمانی – [email protected]
وشە کلیلییەکان: هه‌ژموونی سیاسی، ستراتیجی، بەریتانیا، ئێران
https://doi.org/10.31271/jopss.10050
پوختە
بیرۆکه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه ئه‌وه‌یه که زیاد بوونی به‌رژه‌وه‌ندی به‌ریتانیا له ناوچه‌که به‌هۆی بوونی کۆمپانیای هندی ڕۆژهه‌ڵات وای کردبوو که ئێران هه‌ژموونی خۆی بسه‌پێنێ به‌سه‌ر ناوچه‌کانی ده‌وروبه‌ردا له سه‌رو هه‌موشیانه‌وه ئێران، به‌تایبه‌ت دوای دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت له‌و وڵاته ئه‌مه‌ش بایه‌خی ئێرانی زیاتر کرد، هه‌روه‌ها مه‌ترسیه‌کانی دوای ڕوودانی شۆڕشی ئۆکتۆبه‌ری1917و بڵاوبونه‌وه‌ی بیری کۆمۆنیست له ناوچه‌که و ئێران وای له به‌ریتانیا کرد که هه‌وڵبدات ئێرانێکی به‌هێز دروست بکات تاوه‌کو ببێت به له‌مپه‌رێک له‌به‌رامبه‌ر سۆڤیه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆشی پارێزراو بێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش بیریان له هێنانه سه‌ر ته‌ختی که‌سێک ده‌کرده‌وه که هه‌م دژی سۆڤیه‌ت بوه‌ستێته‌وه هه‌میش لایه‌نگرو پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان بێت، ئه‌و که‌سه‌ش ڕه‌زاخان بوو، که‌توانی به پاڵپشتی به‌ریتانیا بگاته لوتکه‌ی ده‌سه‌ڵات، ئه‌م توێژینه‌وه‌یه بۆ شیکار کردنی بابه‌ته‌که سودی له‌هه‌ردوو میتۆدی مێژوویی و شیکاری وه‌رگرتووه، ناوه‌ڕۆکه‌که له چوار ته‌وه‌ر پێکهاتووه، ته‌وه‌ری یه‌که‌م باس له سه‌ره‌تانی هاتنی به‌ریتانیا ده‌کات بۆ ئێران تاوه‌کو جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی،ته‌وه‌ری دووه‌م شرۆڤه‌ی سیاسه‌تی به‌ریتانیا له1918-1920ده‌کات، ته‌وه‌ری سێیه‌م لێکدانه‌وه و شرۆڤه‌کردنی ڕۆڵ و کاریگه‌ری به‌ریتانیایه له ئێران، کۆتا ته‌وه‌ریش باس له کوده‌تای 1921 وکاردانه‌وه‌کان به‌رامبه‌ر به کوده‌تا ده‌کات.
ملخص
النفوذ السیاسي والاستراتیجي لبریطانیا في ایران (١٩١٨-١٩٢١)
فكرة هذا البحث هو ان زيادة مصالح بريطانيا في المنطقة بسبب وجود الشركة الهندية الشرقية جعلت إيران تفرض تجربتها على المنطقة المحيطة بها خاصة بعد اكتشاف النفط، مما جعلت إيران تركز اهتمامها اكثر. كذلك مخاطر مابعد ثورة أكتوبر 1917 وانتشار الفكر الشيوعي في المنطقة وايران، جعلت بريطانيا ان تصنع من ايران دولة قوية لتكون عائقا امام الاتحاد السوفيتي وتحفظ مصالحها في نفس الوقت، ومن اجل هذا الهدف فكرت بجلب شخص للقيادة تقف بوجه السوفيت وتراعي مصالحها في آن واحد، وكان هذا الشخص هو رضا خان. استفاد البحث في تحليل هذا الموضوع من المناهج التاريخية والتحليلية، يتألف المحتوى من أربعة محاور، المحور الأول يتكلم عن بداية مجيء بريطانيا إلى إيران حتى الحرب العالمية الأولى، المحور الثاني يشرح سياسة بريطانيا في 1918 – 1920، المحور الثالث عبارة عن تحليل دور بريطانيا في إيران، المحور الرابع والاخير يتحدث عن انقلاب عام 1921 وردات الفعل إزاءها.
Abstract:
Britains’ Political And Strategic Influence in Iran.
The main idea behind writing this research is Britain’s increased interest in the area which was because of having East India Company that had caused Iran to impose its policy in the surrounding area, on top of all Iran, especially after finding oil in the area increasing Iran’s value. Also, the aftermath of October’s 1917 revolution and the spread of communism in the area and Iran caused Britain to attempt to strengthen a stronger Iran in order to make it a barrier against Soviet and keep its interests safe. Therefore, they thought about enthroning someone who could both stand against Soviet and keep their interests, and that person was Raza khan. To analyze the data, the research has taken advantage of both analysis and history methods. It comprises four chapters. The first chapter deals with the beginnings of Britain’s entrance into Iran up until World War I. The second chapter discusses Britain’s politics from 1918 to 1920. The second chapter deals with the influence and role of Britain in Iran. The fourth chapter talks about the 1921 coup d’état and the reactions to the coup d’état.
لیستی سه‌رچاوه‌کان:
یەکەم: کتێبه‌کان:
- کتێب بە زمانی کوردی
- حوسێنی مەدەنی: کوردستان و ئیستراتیژی دەوڵەتان، بەرگی دووەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری،هەولێر،٢٠٠١.
- راجر سێڤری: ئێرانی سەردەمی سەفەوی،وەرگێڕانی سەڵاحەدین ئاشتی، چاپخانەی شڤان، سلێمانی،٢٠٠٦.
- د.سەعدی عوسمان هەروتی: بزاڤی ڕزگاری خوازی نیشتیمانی لە کوردستانی ڕۆژهەڵاتدا(١٨٨٠-١٩٣٩)، چاپخانەی دەزگای ئاراس،هەولێر،٢٠٠٧.
- سه‌عید قانعی: ڕه‌زا شای په‌هله‌وی، وه‌رگێڕانی ئه‌رکان ئه‌حمه‌د جاف، چاپی یه‌که‌م، چاپخانه‌ی په‌یوه‌ند، سلێمانی،2011.
- محمد ئەمین مەنگوڕی: بەسەرهاتی سیاسی کورد لە ١٩١٤ هەتا ١٩٥٨، بەشی یەکەم، چاپی دووەم، سلێمانی،٢٠٠٠.
- نازناز محمد عەبدول قادر: سیاسەتی ئێران بەرامبەر بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی کورد لە کوردستانی عێراقدا(١٩٦١-١٩٧٥)، چاپی یەکەم،چاپخانەی ئاراس،هەولێر،٢٠٠٨.
- نەوشیروان مستەفا ئەمین:کورد و عەجەم(مێژووی سیاسی کوردەکانی ئێران)،سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان، چاپی سێیەم، سلێمانی،٢٠٠٧.
- د.یاسین سەردەشتی: گەلی کوردو بزاڤی بەشروتەخوازی لەئێران(١٩٠٥-١٩١١)، چاپخانەی هاوار، سلێمانی،٢٠٠١.
- د.یاسین سەردەشتی، بەرزانی مەلا تەها: مێژووی هاوچەرخی ئێران،جاپخانەی سیما،سلێمانی،٢٠٠٩.
- نازنازمحمد عەبدول قادر: سیاسەتی ئێران بەرامبەر بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی کورد لە کوردستانی عێراقدا(١٩٦١-١٩٧٥)،چاپی یەکەم، چاپخانەی ئاراس،هەولێر،٢٠٠٨.
- کتێب بەزمانی عەرەبی:
- د.آمال السبکی:تاریخ ایران السیاسی بین ثورتین(١٩٠٦-١٩٠٧)،ترجمە: احمد مشاری المدوانی، المجلس الوطنی للثقافه والفنةن و ولادب، کویت،١٩٩٩.
- د.ابراهیم خلیل احمد و د.خلیل علی مراد: ایران و ترکیا(دراسە فی التاریخ الحدیث و المعاصر)، دار الکتب للطباعە والنشر، موصل،١٩٩٢.
- جهاد صالح العمر و اسعد محمد زیدان الجوادی: ایران فی عهد رضاشاه پهلوی(١٩٢٥-١٩٤١)، مطابع التعلیم العالی،١٩٩٠.
- عبدالهادی کریم سلیمان: ایران فی سنوات الحرب العالمیە الثانیە، منشورات مرکز دیراسات الخلیج العرب جامعە البصرە، بصرە،١٩٨٦.
- محمد وصفی ابومغلی: ایران دراسە عامە، مطبعە جامعە البصرە، بصره، ١٩٨٥ .
- کتێب بەزمانی فارسی:
- جورج ناتانیل کرزن: ایران و قضیە ایران، ترجمە: غلامعلی و حیدر مازندرانی، جلد دوم، تهران،١٣٨٠.
- رضا نیازمند: رضاشاه از تولد تا سلطنت، چاپ اول، ناشر شرکت حکایت قلم نوین١٣٨١ .
- د.علیرضا امینی وحبیب اللە ابوالحسن شیرازی: تحولات سیاسی-اجتماعی ایران از قاجاریە تا رضاشاه، چاپ دوم، نشر قومس، تهران١٣٨٥.
- د. علی رضا اوسطی: ایران در سە قرن گذشتە، جلد دوم، چاپ اول، چاپخانە برادران علمی، تهران،١٣٨٢.
- علی اصغر زرگر: تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلس در دورە رضاشاه، ترجمە: کاوە بیات، چاپ اول، تهران،١٣٧٢.
- کیوان پهلوان: رضاشاه و بررسی کتب سیاسی معاصر، چاپ اول، انتشارات آرون، تهران،١٣٨٣.
- محمد علی موحد: خواب آشفته نفت (دکتر مصدق و نهضت ملت ایران)، جلد دوم، چاپ اول،چاپخانه سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، تهران،1387.
- د.مریم میر احمدی: پژوهشی در تاریخ معاصر ایران.برخورد شرق و غرب در ایران(١٩٠٠-١٩٥٠)، انتشارات استان قدس رضوی،١٣٦٩.
- د.منوچهر محمدی: مروری سیاست خارجی ایران دوران پهلوی یا تصمیم گیری درنضام تحت سلطە، چاپ اول، نشر دادگستری، تهران،١٣٧٧.
- محمود طلوعی: پدر و پسر ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی ها، چاپ ششم،١٣٧٦ .
- نیکی آرکدی: ریشەهای انقلاب ایران، ترجمە:عبدالرحیم گواهی، نشر علم، تهران،١٣٨٥.
- نجفقلی پسیان و خسرو معتضد: درعصر دو پهلوی، چاپ اول، ناشر جاویدان،1377.
- هوشنگ صباحی: سیاست انگلس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه: پروانە ستاری، چاپ اول، نشر گفتار، تهران،١٣٧٩.
- یرواند ابراهامیان: ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه: کاظم فیروزمند ، شمس آوری و محسن ابراهامیان، چاپ هشتم،١٣٨٧.
- یان ریشار، ژان پیردیگارت وبرنارد هورکاد: ایران در قرن بیستم بررسی اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی در یکصد سال اخیر، مترجم، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، چاپ اول، چاپخانە آسمان، تهران،١٣٧٧.
دووەم- گۆڤار
أ- به زمانی کوردی:
١. د.نیلوفەر کەسری: ئێران و کۆمەڵەی گەلان،(دۆسیەی ئێران)، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردساتان، ژمارە(٦)،مایسی ٢٠٠٧.
ب- به زمانی فارسی:
١. هادی وکیلی: ارزیابی میزان اعتبار ترجمه فارسی تاریخ ایران از سرجان ملکم، فصلنامه مطالعات و زبان ترجمه( دانشکده ادبیات و علوم انسانی)، علمی-پژوهشی، شماره سوم، زمستان 1389.