كوردی
ڕۆڵی سیاسی چینی ناوەڕاست لە باشووری کوردستان ١٩٢١-١٩٦٨
پ.ی. د.هیوا عەزیز سەعید/به‌شی مێژوو، كۆلێجی زانسته مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی
هونەر ڕۆستەم فەتاح/ خوێندکاری دکتۆرا، بەشی مێژوو، کۆلێژى زانسته مرۆڤایەتییەکان، زانکۆی سلێمانی
وشە کلیلییەکان: چینی ناوەڕاست، کورد، باشووری کوردستان، ڕۆژنامەگەری، مێژوو
https://doi.org/10.31271/jopss.10102
مجلة الدراسات السياسية و الأمنية [ 137 –154] المجلد (السابع) العدد (الثالث) ايلول 2024
پوختە
کورد لە چاو گەلانی ناوچەکە لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریی و فەرهەنگی دواکەوتووە، ئەم ڕەوشەش وابەستەی ژێردەستەیی و داگیرکراویی کۆمەڵی کوردیی و کوردستان بووە، بۆیە کاتێک چینی ناوەڕاست لە چارەکی یەکەمی سەدەی بیستدا لەسەر بونیادێکى ڕۆشنبیریی و نەتەوەیی خەمڵیووە، خەباتە ڕۆشنبیریی و ڕۆژنامەگەرییەکەی بە خەباتى سیاسیی و نەتەوەیی و سەربازیی ئاوێتە کردووە. بۆ تێگەیشتنی شێوازو میکانیزمەکانی خەباتی سیاسیی و نەتەوەیی و لێکەوتەکانی، هەوڵمانداوە بە میتۆدی خستنەڕوو و شیکاریی لە چوارچێوەی بابەتەکانی ناسیۆنالیزم و کورد، دامەزراندنی پارتە سیاسییەکان، گۆرانکارییە سیاسییەکان، ئاماژە بۆ لایەنەکانی خەباتی سیاسی چینی ناوەڕاست بکەین. لەم سۆنگەیەوە ساڵانی (١٩٢١ – ١٩٦٨) بۆ چینی ناوەڕاست لە باشووری کوردستان، قۆناغی ئاڕاستەپێدانی بزووتنەوەیەکی سیاسی و ڕۆشنبیریی و ناسیۆنالیزمی بوو، کە بە میکانیزمی جۆراوجۆر و دامەزراندنی پارتی سیاسی و خواستنی هزر و ئایدیۆلۆژیای نوێ کاریان لەسەر گۆڕانکاریی سیاسیی کرد، ڕۆحی پابەندبوون بە کاری ڕێکخراوەیی و خەباتی مەدەنیان بە هێزتر کرد، لەو پێناوەدا دەیان ڕێکخراوی نهێنی و ئاشکرا و سەندیکای پیشەییان دروستکرد، کە لەماوەی نیو سەدەدا توانیان کاریگەریی لەسەر کۆی کایەکانی مێژووی کورد جێبهێڵن.
ملخص
الدور السياسي للطبقة الوسطى في جنوب كردستان (1921-1968)
لأن الأحداث التاريخية لكلتا الفترتين (التاريخ الحديث والمعاصر) واحتلال القوى الإقليمية لكردستان، تسببت في تخلف الشعب الكردي أكثر من شعوب المنطقة في جميع الجوانب السياسية والاجتماعية والاقتصادية والثقافية في في الربع الأول من القرن العشرين، وعلى أساس ثقافي ووطني، كان على خاملي أن يخوض كفاحًا سياسيًا ووطنيًا وعسكريًا جنبًا إلى جنب مع نضاله الثقافي والصحفي، من أجل إيقاظ الشعب الكردي وتحريره من التخلف والقهر. في هذا الصدد، خلال السنوات (1921-1968) استأنفت الطبقة الوسطى في جنوب كردستان بشكل عام والمثقفون والسياسيون بشكل خاص حركة سياسية وثقافية بالإضافة إلى تأسيس العديد من الأحزاب السياسية على النموذج الجديد للسياسة الحزبية. واستطاعت الأيديولوجية الجديدة تغيير النظام الحزبي في المجتمع الكردي وتعزيز ڕوح الالتزام بالعمل التنظيمي والنضال المدني، ولهذا الغرض أنشأوا العشرات من المنظمات والنقابات السرية والمفتوحة. وفي المجالين السياسي والوطني.
Abstract
Political Role of the Middle Class in South Kurdistan (1921-1968)
Because the historical events of both periods (modern and contemporary history) and the occupation of Kurdistan by the regional powers, had caused the Kurdish people to be more backward than the peoples of the region in all political, social, economic and cultural aspects In the first quarter of the twentieth century, on a cultural and national foundation, Khamli had to carry out a political, national and military struggle alongside his cultural and journalistic struggle, in order to awaken the Kurdish people and free them from backwardness and subjugation. In this regard, during the years (1921-1968) the middle class of South Kurdistan in general and the intellectuals and politicians in particular resumed a political and cultural movement that in addition to establishing several political parties on the new model of party politics New thought and new ideology were able to change the party system in Kurdish society and strengthen the spirit of commitment to organizational work and civil struggle. For this purpose, they created dozens of secret and open organizations and trade unions Move forward the spheres of Kurdish history in general and the political and national spheres.
سەرچاوەكان
كوردییەکان:
- ئەبریشەمی، ب.س، عەبدوڵا: نەتەوەخوازی، و: سەلاحەدین ئاشتى، چاپخانەی شڤان، ب.ش.
- ئەسەسەرد، فەرید، ٢٠١٢، ڕەهەندەکانی بیری سیاسی کورد پاش جەنگی جیهانی دووەم، سەنتەری کۆڵینەوەی ستراتیجی، سلێمانی.
- بابان، جمال، ئاسۆ بابان، ئومێد خالید، ٢٠٠٠، سلێمانی شارە گەشاوەکەم، بەرگی 3، سلێمانی.
- بلۆ، جویسی، ٢٠٠٤، دۆزی کورد، کۆڵینەوەیەکی مێژووی وسۆسیۆلۆژى، دەزگای سەردەم، سلێمانی.
- حوسێن، هیمدادی، ٢٠٠٢، ڕۆژنامەنوسی سەردەمی کۆماری دیموکراتی کوردستان(١٩٤٢-١٩٤٧)، دەزگای پەخشی سەردەم، سلێمانی.
- سابیر، نزار، ٢٠١١، ناسیۆنالیزم و میوزیک لە ئەزمونی کوردستان عێراقدا، ئەڵمانیا.
- سعید، هیوا عەزیز، ٢٠٠٣، ناسیۆنالیزمی کوردی (١٨٨٠-١٩٣٩)، مەکتەبی بیرو هۆشیاری، سلێمانی.
- سعید، هیوا عەزیز، ٢٠١٣، ڕۆشنبیر و گوتاری فیکری، سلێمانی، چاپخانەی یاد.
- سەعیدA، هیوا عەزیز، ٢٠٠٦، خۆیبوون هیوا ژ.ک لێکۆڵینەوەیەکی بەراوردکاری، چاپخانەی یاد، سلێمانی.
- سەعیدB، هیوا عەزیز، ٢٠٠٦، ڕەنگدانەوەی بیری لیبراڵی لە باشووری کوردستان ١٩٠٠ -١٩٥٨، چاپخانەی یاد، سلێمانی.
- سەید قادر، شاهۆ عوسمان، ٢٠٢٠، سلێمانی لە کۆتایی بابانەوە بۆ سەرەتای ڕاپەڕین، بەرگی یەکەم، سلێمانی.
- شوانی، محەمەد، ٢٠١١، ڕۆڵی چینی ناوەڕاست لە پێکەوەنانی ناسنامەی نەتەوەیدا، گۆڤاری زانکۆی سلێمانی، ژمارە ٣٢، ئەیلولی ٢٠١١، بەشی B، سلێمانی.
- شوانی، ئاکۆ عەبدولکەریم، ٢٠٠٢، شاری سلێمانی ١٩١٨ -١٩٣٢ لێکۆڵینەوەیەکی مێژووی سیاسی، چاپخانەی زانست، سلیمانی.
- شوانی، محمد، ٢٠١٢، سۆسیۆلۆژیای چینە کۆمەڵایەتییەکان دەروازەیەک بۆ شیکردنەوەی چینایەتی کۆمەڵگای کورد، چاپی یەکەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر،
- عبدالله، چنار سعد، ٢٠٠٩، ڕۆڵ و کاریگەری سیستەمی پەروەردە لە سەر ڕەهەندی نەتەوەیی لە کۆمەڵگای کوردیدا، تێزی دکتۆرا، زانکۆی سەلاحەین، کۆلێژى ئاداب.
- عەبدوڵا، نەجاتی، ١٩٩٩، حزبی هیوا ١٩٣٩-١٩٤٥ دوو ڕەوت و یەک کۆتایی، گۆڤاری ڕابوون، ژ (٢٦).
- عەبدوڵا، نەجاتی، ٢٠٠٧، کۆمەڵە و ڕێکخراوە کوردییەکان (١٩١٨-١٩٣٣) لە بەڵگەنامەکانی هەردوو وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا و فڕانسادا، بنکەی ژین، سلێمانی.
- عەلی، بەختیار، ٢٠١٩، ئایدۆلۆژیست، چاپی دووەم، سلێمانی.
- سەجادی، عەلائەدین، ١٩٩٦، مێژووی ڕاپەڕینی کوردی ، چاپی دووەم، سەقز.
- فەیزی، گۆڕان سۆران، ٢٠٠٩، هەولێر لە نێوان ساڵانی ١٣٥-١٩٥٨، ئینسکلۆپیدیای هەولێر، بیروت.
- زەکی، محەمەد ئەمین، ٢٠٠٠، خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان، بەرگی یەکەم و دووەم، دەزگای چاپی سەردەم، سلێمانی.
- قادر، مهدی محەمەد، ٢٠٠٩، هەولێر لە ساڵانی شەڕی یەکەمی جیهانی، ئیسکلۆپیدیای هەولێر، لوبنان.
- قەرەداغی، عەتا، ٢٠٢١، گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردی، بەرگی سێیەم، چاپخانەی کارۆ، سلێمانی.
- کەریم، توانا ڕەشید، ٢٠١٢، سلێمانی لە نێوان (١٩٤٥- ١٩٥٨) لێکۆڵینەوەیەک لە بارودۆخی سیاسی و ڕۆشنبیری، هەولێر،
- مالمیسانژ، ٢٠١٨، جڤاتا هێڤی تەلەبێ کوردان، ١٩١٢-١٩٢٢، وەرگێرانی، زریان ڕۆژهەڵاتی، بنکەی ژین، سلێمانی.
- مام جەلال، ٢٠١٧، دیداری تەمەن لە لاوێتییەوە بۆ کۆشکی کۆماری، ئامادەکردنی، سەلاح ڕەشید، بەرگی یەکەم، چاپخانەی کارۆ، سلێمانی.
- مجید، هەوراز جەوهەر، ٢٠١٢، شاری سلێمانی (١٤ی تەموزی ١٩٥٨ – ١٧ی تەموزی ١٩٦٨)، لێکۆڵینەوەیەکە لە بارودۆخی سیاسی و ڕۆشنبیری، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر.
- محمود پور، ڕەوف، ٢٠١١، بنەماکانی بزاڤی نەتەوەیی و ڕەهەندی ڕۆشنبیری، چاپخانەی لەریا، سلێمانی.
- ناسراو، مارف، ٢٠٠٨، بۆ کەلتوری شارەکەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.
- نالی، ١٣٦٤، دیوانی نالی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی: مەلا عبدالکریمی مودەڕیس و فاتح عبدالکریم، پێداچوونەوەی: محەمەدی مەلا کەریم، انتشارات صلاح الدین ایوبي، اورمیە.
- نەبەز، جەمال، ١٩٨٥، دۆزی ناسیۆنالی کورد، بنکەی چاپەمەنی ئازاد، سوێد.
عەرەبییەکان:
- زکی، ڕمزی، ١٩٩٦، اللیبرالیة الجدیدة تقول وداعا للطبقة الوسطی، مجلة عالم الفکر، السنة 35، العدد 2، اکتوبر ١٩٩٦.
- الطالبانی، جلال، ١٩٦٩، کردستان والحرکة القومیة الکردیة، ط١، بیروت، لوبنان
- جورفتش، جورج، ١٩٦٨، دراسات في الطبقات الاجتماعية، ترجمة: احمد ڕضا محمد ڕضا، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة.
- ریزنیکۆف، ١٩٨٧، الکومنترن و الشرق الاستراتیجی و التاکتیکات، ترجمة نصیر سعید، مرکز الابحاث والدراسات الاشتراکیة فی العالم العربی، د.م، .
- شریف، عبدالستار طاهر، ٢٠٠٧، الجمعیات و المنضمات والاحزاب الکوردیة في نصف القرن (١٩٠٨- ١٩٥٨)، ط٢، مؤسسة سەردەم، سلیمانیة.
- البوتانی، عبدالفتاح علی، ٢٠١٧، الاسلام السیاسی فی اقلیم کردستان العراق، اربیل، .
- لینین، فلادیمیر، ١٩٦٦، المختارات فی ثلاثة مجلدات، المجلد ا1، الجزء 2، دار التقدم، موسکو.
- المحرر، ١٩٤٨، فوز الدیمقراطیة لاریب فی، مجلة (نزار)، العدد (٥)، السنة 1، بغداد، الاثنین ٣١ی مایس.
- طالبانی، مکرم، ٢٠٠٩، مراحل تطور الحرکة الکردیة، مؤسسة حمدی للطباعة، سلیمانیة .
- الخالدي، نبیل عمران موسی٢٠١٥، الطبقة الوسطی في العراق، التحلیل سوسیولوجی، الطبعة الاولی، دار النیبور، الدیوانیة .
- عمر، شۆڕش حسن، ٢٠٠٥، حقوق السعب الکردی فی الدساتیر العراقیة، مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیة، السلیمانیة.
- البلداوی، عادل تقی محەمەد،٢٠٢٠، التکوین الاجتماعی للاحزاب و الجمعیات السیاسییە العراقیة ( ١٩٠٨- ١٩٧٩)، مطبعة الکتاب، بغداد.
- البارزانی ،مسعود، ١٩٩٧، ، البارزانی و الحرکة التحرریة الکردیة، ج٢، ط٢، بیروت.
ڕۆژنامەکان:
- ڕۆژنامەی ژیان، ژمارە (٤٧٠)، پینجشەممە، ٧ی ئازار، ١٩٣٦.
- ڕۆژنامەی ژیان، ژمارە (٣٠٢)، شەممە، ٣٠ی تشرینی دووەم، ١٩٣١.