كوردی
مامەڵەی هەرێمی كوردستان بەرامبەر بە ئاڵێنگارییەكانی ئاسایش لە دوای ساڵی 2014
پ.د.دانا علی صالح * كارزان أحمد عمر **
* بەشى زانستە ڕامیارییەکان/ کۆلیجى زانستە ڕامیارییەکان / زانکۆى سلێمانى [email protected]
** خوێندکارى ماستەر لە کۆلیجى زانستە ڕامیارییەکان / زانکۆى سلێمانى [email protected]
وشە کلیلییەکان: ئاسایش، هەرێمی كوردستان، ئاڵێنگاری
https://doi.org/10.31271/jopss.10094
مجلة الدراسات السياسية و الأمنية المجلد (السابع) العدد (الثاني) حزيران 2024
پوختە
ئاسایشی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 2014 دووچاری چەندین ئاڵێنگاری بۆتەوە، ئەم توێژینەوە شیكارییەكی ورد بو مامەڵەی هەرێم بەرانبەر بە ئاڵێنگارییەكان دەكات، گرنگی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لەوەی كه ده‌بێته كه‌ره‌ستیه‌كی ئه‌كادیمی بۆ به‌رچاوڕۆشنی به‌رپرسانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه وێڕای سوود وه‌رگرتنی پسپۆڕانی بواره‌كه له‌م بابه‌ته ئه‌كادیمیه. ئامانجی توێژینەوەكە بریتییە لە خستنەڕووی مامەڵەی هەرێم بەرانبەر بە ئاڵێنگارییەكان لە دوای ساڵی 2014 ەوە پێشنیاری گونجاو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئاڵێنگارییەكان. لەم توێژینەوەیەدا چەندین میتۆدی جیاواز بۆ سەلماندنی گریمانەی تویژینەوەكە بەكارهاتووە بە تایبەت میتۆدی وەسفیی و میتۆدی استقراء پێڕەو دەكات بۆ لێكۆڵینەوە لە دۆخی هەرێم، ئەمە وێڕای میتۆدی شیكاری سیستەمی بۆ شیكاری هۆكار و دەرەنجامەكانی پەیوەست بە ئاسایش و مامەڵەی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان لەگەڵیان. توێژەر گەیشتووە بە چەند دەرئەنجامێك لە سەرووی هەموویان ململانێی قوڵی حیزبی و دابەشبوونی هێزە سیاسییەكانی هەرێم ، نەبوونی ئابوورییەكی پتەو كە لەڕووی سەرچاوەكانی داهاتەوە فرەچەشن بێت، ڕێكنەخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە، بۆتە هۆی ئەوەی هەرێم نەتوانێت مامەڵەیەكی تەندروست بەرامبەر بە ئاڵێنگارییەكان بكات و ببنە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان.
ملخص
تعامل إقليم كوردستان مع التحديات الأمنية بعد عام ٢٠١٤
تعرض أمن إقليم كوردستان بعد عام 2014 مزيد من التحديات، وتلك التحديات أصبحت بحاجة إلى كثير من الدراسات العلمية المستفيضة، لأن الإقليم أصبح بعد مجيء داعش جزءاً من المنظومة الأمنية الإقليمية التي تهتم بها المجتمع الدولي، هذا البحث يعد إحدى محاولات أكاديمية في سبيل بلوغ تحليل علمي دقيق حول كيفية تعامل الإقليم مع تلك التحديات، كما أنه يعتبر إضافة علمية للمكتبة الأكاديمية وعاملاً مساعدا للقادة الأمنيين والسياسيين والمختصين في هذا المجال في الإقليم، ويهدف أيضاً إلى تقديم مجموعة من الإقتراحات في المضمار. إستفاد الباحث في هذه الورقة العلمية إلى أكثر من مناهج علمية في مجال البحث العلمي: كالمنهج الوصفي، الإستقرائي وكذلك منهج تحليل النظم لدراسة الأسباب والنتائج المتعلقة بالأمن وكيفية تعامل المؤسسات المعنية في الإقليم مع تلك التحديات. توصل الباحث إلى مجموعة من الإستنتاجات حول المحاور التي كانت قيد الدراسة، منها: التصارع الحزبي في الإقليم وانقسام القوى السياسية فيما بينها كما أن هذه الدول تعاني من عدم إمتلاكها إلى إقتصاد قوي، وذات مصادر متنوعة. كما تطرق الباحث إلى ضرورة إعادة الترتيب والتنظيم لقوات البيشمركة الكوردستانية، لأن الواقع المتشرذم في الإقليم أدى إلى عدم قيام الأجهزة والمؤسسات الإقليمية المعنية بالتعامل السليم مع تلك التحديات، بل هذا الشرخ السياسي الداخلي عمق الخلافات إلى أن جعل من تلك التحديات خطراً وتهدداً للكيان السياسي الدستوري لإقليم كوردستان.
Abstract
The Kurdistan Region’s Response to Security Challenges after 2014
The security of the Kurdistan Region has faced many challenges since 2014. This study provides a detailed analysis of the region’s response to the challenges. The importance of this study is that it will be an academic tool for the KRG officials. The aim of the study is to present the region’s response to the challenges after 2014 and to present appropriate recommendations to address the challenges. This research uses several methods to prove the research hypothesis, especially the descriptive method and the inductive method to investigate the situation in the region. Also, a systematic analysis method was used to analyze the causes and consequences related to security and how official authority has treated this circumstance in the Kurdistan Region. The researcher has reached several conclusions, above all the deep party conflict and division of political forces in the region. The existence of superpower interests and interventions in the region as well as the lack of a strong economy that is diversified in terms of revenue sources. Finally, there is a lack of a strong and national armed force in the KRG. All of these factors have prevented the region from dealing with these challenges properly and have become a serious threat to its security.
لیستی سه‌رچاوه‌كان:
یەكەم: یاسا و بڕیاڕەكان
1- یاسای ژمارە (5)ی ساڵی (1992) یاسای وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.
2- یاسای ژمارە (16)ی ساڵی (2007) یاسای هەمواری خزمەتی مەدەنی.
3- یاسای ژمارە (3)ی ساڵی (2008) یاسای پاراستن و چاككردنی ژینگە لە هەرێمی كوردستان، خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان.
4- بڕیاری ژمارە (7)ی ساڵی (2008) سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، تایبەت بە دەستنیشانكردنی ڕۆژی ژینگە لە هەرێمی كوردستان- عێراق، لە ڕێكەوتی 26/5/2008.
5- یاسای ژمارە (16)ی ساڵی (2008) یاسای پەسەندكردنی دەستوری هەرێمی كوردستان.
6- یاسای ژمارە (9)ی ساڵی (2009) یاسای هەمواری یەكەمی یاسای یەكەمی پەسەندكردنی دەستوری هەرێمی كوردستان.
7- یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2015) یاسای ئامادەكردنی پڕۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی عێراق بۆ ڕاپرسی .
8- یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (2020) ی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر و كارتێكارە عەقڵیەكان لە هەرێمی كوردستان- عێراق.
دووەم: كتێبەكان
1- ئیدارەیەكی دیموكراسی بێ گەندەڵی، لە بڵاوكراوەكانی یادی یوبیلی زێرینی خەبات، كوردستان، 2009.
2- حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەزارەتی پلان دانان، هەرێمی كوردستانی عێراق 2020 دیدگایەك بۆ ئاییندە.
3- سامان سالح فەرەج، نۆهەمین كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان: ناساندن، شیكردنەوە، تۆماری 100 ڕۆژی یەكەم، چاپخانەی بینایی، سلێمانی، 2020.
4- علی ربیعی، بژی گەندەڵی: كۆمەڵناسی سیاسی گەندەڵی لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا، و.ڕەفعەت موڕادی، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیر و هۆشیاری (ی.ن.ك)، سلێمانی، 2009.
5- كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان خزمەتگوزاری و چاكسازی، لە بڵاوكراوەكانی نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2021.
6- كامیل عومەر، زمانی ستانداری كوردی، ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی خاك، سلێمانی، 2017.
7- د.نەژدەت ئاكرەیی، ئاسایشی نەتەوەییمان بەرەو كوێ، زنجیرە 20 كتێبەكانی گۆڤاری گوڵان، هەولێر، 2021.
سێهەم: تێزی دكتورا و نامەی ماستەر
1- نزهت حالى محمد، الأمن الوطنى بين التحديات الداخلية و الخارجية (دراسة تحليلية)، أطروحة الدكتوراه فى جامعة صلاح الدين قسم العلوم السياسة، أربيل، تموز 2022.
2- احمد اسماعیل قادر، تحلیل تجارب دولیة مختارة فی الخصخصە فی التركیز علی تحلیل و تقییم عملیات خصخصە القطاع الصناعی فی اقلیم كوردستان العراق للمدە ( 1997-2008)، رسالة ماجستیر مقدمە الی كلیە الادارة و الاقتصاد، جامعە السلیمانیة، غیر منشورە.
3- سعید سلیم محمد أمین، دانووستانەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدراڵ بەپێی مۆدێلی ڕۆجەر فیشەر ( پرسی پتڕۆل وەك نمونە)، نامەیەكی ماستەرە لە زانكۆی سەلاحەدین / كولێجی زانستە سیاسیەكان، هەولێر، 2016.
چوارەم: توێژینەوە زانستی و ئەكادیمییەكان
1- د.ئومێد رفیق فتاح و د.عابد خالد رسول، پرۆسەی بە دامەزراوەییكردنی هێزەكانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەكان، مجلة الدراسات والسیاسیة و اڵامنیة، المجلد ( الاول) العدد الثانی، سلیمانیة، كانون اڵاول 2018.
2- ئایندەی نەوتی هەرێم لە بازاڕەكانی جیهاندا، ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو، هەولێر، 2019.
3- بارودۆخی هەرێم، هۆكارەكانی قەیران، ڕێگا چارەكان و پێشنیارەكان، ئینیستیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (میری)، 2016، شوباتی 2018.
4- د.بارزان جوهر، هەڕەشەناوخۆییەكانی سەر ئاسایشی هەرێَمی كوردستان/عیراق، مجلة الدراسات السیاسیة واڵامنیة، المجلد الثالث، العدد السادس، السلیمانیة، كانون الاول 2020.
5- جیهانگیر صدیق أحمد، چاكسازی ئابووری لە هەرێمی كوردستان، پاسا و بەربەستەكان لە (2005-2019)، مجلة الدراسات السیاسیة واڵامنیة ، المجلد الرابع، العدد الثامن، السلیمانیة، كانون اڵاول2021.
6- د.دانا علی صاڵح بەرزنجی، دیوە تاریكەكەی ئەزموونی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان، گۆڤاری خاڵ گۆڤارێكی هزری وەرزییە، ژمارە (36) ، سلێمانی، نیسانی 2022.
7- د.سالح عمر و د.پەروێز رحیم ، شیكردنەوەی پرسەكانی ئاسایشی كومەڵگەیی و ژینگەیی هەرێمی كوردستان-عیراق لە روانگەی قوتابخانەی كوپنهاگن لەدوای 2017، گۆڤاری قەڵای زانست، گۆڤارێكی وەرزیە زانكۆی لوبنانی –فەرەنسی، ژمارە 3، بەرگی 6، هەولێر، هاوینی 2021.
8- د.سەردار عەزیز، ناسنامەی كوردی لە باشور… سەرهەڵدانی وردە ناسنامەكان: گۆڕانی ناسنامەیی، لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو، هەولێر، 14/3/2021.
9- لەمپەرەكانی بەردەم نووسینەوەی دەستور لە هەرێمی كوردستان، سەنتەری توێژینەوەی جوڵانەوەی نەوەی نوێ، سلێمانی، بێ ئاماژەكردن بە ساڵ.
10- محمود بابان، دەرفەت و ئاڵینگارییەكانی بەردەم پیشەسازیی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021 دا، لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو، هەولێر، 6/2/2021.
11- محمود بابان، ئابورییەكی بەكاربەر: نیشاندەرە سەرەتاییەكانی داهاتووی ئابووری هەرێمی كوردستان، لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو، هەولێر، 23/6/2022.
پێنجەم: چاوپێكەوتن
1- چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەڵ (م.ئالان حمە سعید) وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ڕێكەوتی 11/12/2022، دیوانی وەزارەت، هەولێر، كاژێر 10:30 خولەكی بەیانی.
شەشەم: ماڵپەرە ئەلیكترونییەكان
1- ئاسۆ جەوهەر، پاشەڕۆ مەترسیدارەكان چین و چۆن چارەسەر دەكرێن، ماڵپەری ئازادبوون بۆ تواناسازی، تاكگەرایی و پەرەپێدانی توانا مرۆییەكان: https://azadbun.com/archives/8580
2- بەڕێوەبەری نەهیشتنی ماددەی هوشبەرەكان: لەماوەی 11 مانگدا 2229 تۆمەتبارمان دەستگیر كردووە، پێگەی ئەلیكترۆنی ڕووداو:
https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/021220226
3- ئایا هەرێمی كوردستان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر هانا بۆ ڕیكخراوە نێودەوڵەتییەكان دەبات، ماڵپەری ڕووداو: https://tinyurl.com/hdsa358j
4- ئاوارە و پەنابەر لە هەرێمی كوردستا، ماڵپەری كوردستان 24:
https://tinyurl.com/mrxv4ch4
5- ئارام وەلەد بەگی، مانەوەی هەرێمی كوردستان مسۆگەر نییە، ماڵپەری وشە نێت:
https://tinyurl.com/muf86u4v
6- د.ئەحمەد ئەنوەر، كەرتی نەوت و غاز لە دەرەوەی چاودێری دەستەی دەست پاكییە، پێگەی ئەلیكترۆنی كوردیو: https://tinyurl.com/6uckabb9
7- بن دیوارەكانی پارتی و یەكێتی، ماڵپەڕی درەومیدیا: https://tinyurl.com/23m6d8wk
8- بریفینگی سوپا سالاری پێشمەرگە لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو، پێگەی ئەلیكترۆنی ناوەندی لێكۆڵینەوەی ڕووداو: https://tinyurl.com/45afpah4
9- بڕیاری ژمارە (2249) نەتەوە یەكگرتووەكان:
https://www.un.org/securitycouncil/ar/content/resolutions-adopted-security-council-2015
10- پیسبوونی ژینگە ساڵانە دەبێتە هوی گیان لەدەستدانی 9 ملیون كەس لە جیهاندا، ماڵپەری دەنگی ئەمریكا: https://tinyurl.com/43n9ed6j
11- جونا سوبحی و دڵخواز اسماعیل، دیاردەی نا سەقامگیری سیاسی لە هەرێمی كوردستانی عێراق: خوێندنەوەیەك بۆ چەمك و ڕەهەندەكانی، ماڵپەری پێنووس: https://tinyurl.com/bdfafbxj
12- حكومەتی هەرێم داتای تایبەت بە خەرجی و داهاتی سێ ساڵی كابینەی نۆیەم دەخاتەڕوو، ماڵپەری فەرمی حكومەتی هەرێم: https://tinyurl.com/ycktp554
13- حیسام دەست پێش، قەیرانی وردە ناسنامەكان، ماڵپەری پێنووس:
https://tinyurl.com/4ddbxchp
14- د.ڕێبوار بابكەیی، نەوتی هەرێمی كوردستان لە هاوكێشە سیاسی و ستراتیجیەكان: بەربەست و تەگەرەكان، ماڵپەری پێنووس: https://tinyurl.com/3jcs7tub
15- ساكار عبداللە، ژینگەی بازیان لە مەترسی دایە ( نزیكەی 10 هەزار كەس تووشی سێرپەنجەبوون) ، ماڵپەری ئازادبوون بۆ تواناسازی، تاكگەرایی و پەرەپێدانی توانا مرۆییەكان:
https://azadbun.com/archives/8537
16- عێڕاقێك بو هەمووان، دیداری میری بو ساڵی 2022: https://tinyurl.com/4h96zneh
17- قاچاخی دەروازە سنورییەكان، ماڵپەری ڕووداو: https://tinyurl.com/du5e2ky8
18- كارنامەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی كوردستانی عێراق بەپێی ڕێككەوتنی نوێ لەگەڵ دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان بەهێزتربوو، پێگەی undp لە عێراق:
https://tinyurl.com/f9xb9jhe
19- لە ڕۆژی ژینگەی كوردستان دەستەی ژینگە پەیامێكی بڵاوكردەوە، ماڵپەری سپی میدیا:
https://tinyurl.com/yc8r9er3
20- نەوتی هەرێمی كوردستات، مڵپەڕی درە و میدیا: https://tinyurl.com/45uytkbn