كوردی
ئاڵنگارییەکانی ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان
د. سەروەر محمد عبدالله * سەیوان محمد رضا **
* پرۆفیسۆرى یاریدەدەر لە كۆلێجی زانستە ڕامیارییەکان- زانکۆی سلێمانی [email protected]
** خوێندکاری ماستەر لە زانستە سیاسییەکان- زانکۆی سلێمانی [email protected]
وشە کلیلییەکان: ئاسایش، ئاو، ئاڵەنگاری، هەرێمی کوردستان
https://doi.org/10.31271/jopss.10086
مجلة الدراسات السياسية و الأمنية المجلد (السابع) العدد (الأول) آذار 2024
پوختە
ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان لەبەردەم کۆمەڵێک هەڕەشە ومەترسی جۆراوجۆردایە، لەبەرئەوە ئەم توێژینەوەیە ئامانجێتی گرنگترین ئاڵەنگارییەکانی ئاسایشی ئاو دەستنیشان بکات، کە خۆیدەبینێتەوە لە دوو ئاڵنگاری سەرەکیدا: ئاڵنگاری یەکەمیان ناوخۆییە، دووەمیان ئاڵنگاری دەرەکییە؛ ئاڵەنگارییە ناوخۆییەکان بەشێکیان سروشتین وپەیوەندی بە گۆڕانی کەشوهەواوە هەیە، کە بۆتەهۆی کەمبوونەوەی دابارین وزیادبوونی شەپۆلەکانی وشکەساڵی، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر داهاتی ئاوی سەرزەوی وژێرزەوی هەرێم هەبووە، بەشێکشیان مرۆیین وپەیوەندی بە شێوازی بەکارهێنان وبەڕێوەبردنی ئاو هەیە لە ناوخۆی هەرێمدا، وەکو زێدەڕۆییکردن لە بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی وپیسکردنی سەرچاوە ئاوییەکان وبەفیڕۆدانی ئاو لە سەرجەم بوارەکانی بەکارهێنانیدا، هەروەها شێوازی بەڕێوەبردنی دەرامەتە ئاوییەکان یەکیکی دیکە لە ئاڵناگارییەکانی ئاسایسی ئاو لە هەرێم، بەوپێیەی نەتوانراوە وەک پیویست سود لە داهاتی ئاو بەتایبەت ئاوی سەرزەوی (ڕووبار و دەریاچەکان) ببینرێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە ئاوییەکانی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان؛ ئاڵنگاری دووەمیان دەرەکییە، پەیوستە بەو سیاسەتە ئاوییەوە کە وڵاتانی دراوسێ (تورکیا وئێران) پەیڕەوی دەکەن لەسەر ئەو سەرچاوانەی کە دەکەوێتە وڵاتەکانیان وبەکارهێنانی وەک چەکێک دژی هەرێمی کوردستان، بەوپێیەی نزیکەی (٦٠٪) سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی هەرێم لە (تورکیا وئێران) ەوە سەرچاوە دەگرێت، بەهۆیەوە لە ئێستادا گۆڕانکاری لە بڕ و جۆرێتی ئاو دروست بووە، کاریگەری نەرێنی کردۆتەسەر کۆی پێداویستییە ئاوییەکان لە هەرێمدا.
ملخص
تحديات الأمن المائي في إقليم كوردستان
يواجه الأمن المائي في إقليم كوردستان- العراق، عددًا من التهديدات والمخاطر؛ لذلك تهدف هذه الدراسة إلى التعرف على أهم تحديات الأمن المائي، والتي تتلخص في تحديين رئيسيين وهما: التحدي الأول داخلي، ويتمثل في جانبين: الاول طبيعي ، يتعلق بتغير المناخ، الذي أدى إلى انخفاض هبوط الأمطار وزيادة موجات الجفاف، التي كان لها تأثيراً سلبياً على عائدات المياه السطحية، والثاني بشري يتعلق (باستخدام المياه وإدارتها في المنطقة، مثل الاستخدام المفرط للمياه، وتلوث موارد المياه، وإهدار المياه في جميع مجالات الاستخدام)، الامر الذي ادى الى عدم تمكن عائدات المياه وخاصة المياه السطحية (الأنهار والبحيرات) لتلبية الاحتياجات المائية لمواطني اقليم كوردستان. ما التحدي الثاني: خارجي هو يتعلق بالسياسات المائية التي تتبعها دول الجوار كل من تركيا وإيران على مصادر المياه، التي تقع في دولها وتستخدمها كسلاح ضد إقليم كوردستان ، اذ أن نحو(60٪) من موارد المياه السطحية للمنطقة تأتي من (تركيا وإيران) ،و بسبب سياسات هذه الدول، فقد تاثر إجمالي الاحتياجات المائية في كوردستان سلبا.يواجه الأمن المائي في إقليم كوردستان- العراق، عددًا من التهديدات والمخاطر؛ لذلك تهدف هذه الدراسة إلى التعرف على أهم تحديات الأمن المائي، والتي تتلخص في تحديين رئيسيين وهما: التحدي الأول داخلي، ويتمثل في جانبين: الاول طبيعي ، يتعلق بتغير المناخ، الذي أدى إلى انخفاض هبوط الأمطار وزيادة موجات الجفاف، التي كان لها تأثيراً سلبياً على عائدات المياه السطحية، والثاني بشري يتعلق (باستخدام المياه وإدارتها في المنطقة، مثل الاستخدام المفرط للمياه، وتلوث موارد المياه، وإهدار المياه في جميع مجالات الاستخدام)، الامر الذي ادى الى عدم تمكن عائدات المياه وخاصة المياه السطحية (الأنهار والبحيرات) لتلبية الاحتياجات المائية لمواطني اقليم كوردستان.
Abstract
Water Security Challenges in the Kurdistan Region
This study investigates two fundamental challenges facing the water security in the Kurdistan Region of Iraq. These challenges are identified as internal and external. Internal challenges are dealt with from two perspectives: one has to do with climate change that leads to decreasing the rainfall and increasing droughts both of which negatively affecting water revenues. The other one is human-related challenges that are associated with water utilisation and water management issues. Such challenges include the excessive use and waste of water as well as water pollution that results in the inability of water revenues (especially surface water such as rivers and lakes) to meet the needs of people in the region. The external challenges, on the other hand, are related to the current water policies pursued by the neighbouring countries of Turkey and Iran. These countries use the water resources located within their borders as a weapon against the Kurdistan Region. About 60% of the region’s water resources comes from Turkey and Iran. Consequently, the strict water policy implemented by these countries has exerted a considerable negative impact on the total amount of water needs in the Kurdistan Region. affected.
سەرچاوەکان
یەکەم/ کوردییەکان
- کتێب و توێژینەوەکان
١- ئازاد وەڵەدبەگی، ڕێکخستنی یاسایی ڕێڕەوی ئاویی سیروان–لەبەرڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتی گشتیدا، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان، سلێمانی ٢٠١٥.
٢- ئەندەرس یەگەرسکوگ، ئاوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرچاوەی کێشە یان هاوکاری؟، و:غازی علی خورشید، چ١، دەزگای توێژینەوە وبڵاوکردنەوەی موکریانی، دهۆک ٢٠١٠.
٣- بابان ئەلیاسی، ژیۆپۆلتیکی ئاووەک ئامڕازی سیاسی، گۆڤاری تیشک، ساڵی بیست ودووەم، ژمارە ٥٦، هاوینی ٢٠٢٠.
٤- دکتۆر ئازاد نەقشبەندی، ڕۆڵی ڕووبارەکانی هەرێمی کوردستان لە دابینکردنی (ئاسایشی ئاو) بۆ هەرێمی کوردستان وعێراق، گۆڤاری شرۆڤە، ژمارە ٢٨، ئەیلولی ٢٠١٨.
٥- دکتۆر ئازاد محەمەد ئەمین نەقشبەندی، گەرمبوونی گۆی زەوی وکاریگەرییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق، چاپخانەی ڕۆشنبیری، هەولێر-٢٠٠٨.
٦- دکتۆر ئازاد محەمەد ئەمین نەقشبەندی، بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان، لە بڵاوکراوەکانی سەنتەری دیراسات و توێژینەوە و ئەکادیمیای پارتی، هەولێر ٢٠٢١.
٧- د. ئازاد محەمەد ئەمین نەقشبەندی، پڕۆژەی گاپ (GAP) وکاریگەریەتی لەسەر دەوڵەتانی ناوچەکە وکوردستان، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر ٢٠٠٣.
٨- دکتۆر ئازاد محەمەد ئەمین نەقشبەندی، لێکۆڵینەوە کوردستانییەکان، چاپخانەی ڕۆشنبیری، هەولێر-٢٠١٣.
٩- حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، پوختەی ئاماری سەرچاوە ئاوییەکان ٢٠١٩ (ئاماری کشتوکاڵ).
١٠- د. ئەیوب سابیر گەڵاڵی، قەیرانی ئاو شەڕێک لەبەر دەرگامان، چ١، چاپخانەی شەهاب، هەولێر ٢٠٢٠.
١١- د. عبدالمطلب رفعت سرحت، ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان(گرفت وچارەسەر)، چ١، بی شوێنی چاپ، ٢٠٢٠.
١٢- د. عەبدولموتەڵیب ڕەفعەت سەرحەت، دۆخی ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە ١١، کانونی دووەم ٢٠٢٢.
١٣- خالد سلێمان، گۆڕانی کەش وهەوا لە کوردستان: ئاڵەنگاری و ڕووبەڕوو بوونەوە، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە ١١، کانوونی دووەمی ٢٠٢٢، ل٥٢.
١٤- د. هەردی مهدی میکە، کوردستان لە سایەی جەنگێکی ڕانەگەیەنراوی ئاویدا (ئیلیسۆ بە نموونو)، گۆڤاری ئایندە ناسی، ژمارە ١١، کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
١٥- د. هەڵەت ڕەشید، دەرامەتی ئاو و گەشەپێدانی لە هەرێمی کوردستان، چاپخانەی سەردەم، سلێمانی ٢٠١٧.
١٦- د. ڕێزان عومەر رەشید و لەلا ئیبراهیم فەقێ ساڵح، کاریگەری پاشەڕۆی چەند کارگەیەک لەسەر ژینگەی ناوچەیەی تانجەرۆ (لە شاری سلێمانی هەرێمی کوردستانی عێراق)، چ١. لە زنجیرە چاپکراوەکانی ئەنیستیوتی نارین بۆ توێژینەوە و بڵاوکردنەوە، سلێمانی ٢٠١٤.
١٧- د. یونس علی، پرۆژەی گاپ ومەترسییەکانی لە سەر ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستان، ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان، ژ٢٠، سلێمانی، حوزەیرانی ٢٠١٨.
١٨- ڕزگار خضر طه، ئاسایشی ئاو لە هەرێمی کوردستانی عێراق- لێکۆڵینەوەیەک لە جوگرافیای ڕامیاری، ماستەرنامەیەکە پێشکەش بە ئەنجومەنی کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکانی زانکۆی (ڕاپەڕین) کراوە وەک بەشێک لە پێداویستییەکانی بەدەستهێنانی بڕوانامەی ماستەر لە زانستی جوگرافیا، ئازاری ٢٠١٧.
١٩- عەدنان ئەحمەد، پرسی ئاو؛ کلیل لە بەغدا و کێشە لە هەرێم، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە ١١، کانونی دووەمی ٢٠٢٢.
٢٠- فریدون منصور جاف، زێڕی سەوز،(بەرگی یەکەم و دووەم)، چ١، خانەی چاپ و بڵاوکردنەوەی چوارچرا، سلێمانی ٢٠٢٢.
٢١- فؤاد قاسم الامیر، هاوسەنگی ئاویی لە عێراق و قەیرانی ئاو لە جیهاندا، و: دکتۆر خلیل کریم محمد ومامۆستا احمد علی احمد، چ١، ناوەندی غەزەل نوس بۆ چاپ وبڵاوکردنەوە، سلێمانی ٢٠١٦.
٢٢- سەلام محمود ناصر و ڕزگار مصطفی محمد امین، گرتنەوەی ئاوی ڕووباری زێی بچوک و کاریگەری لەسەر قەزای پشدەر وچۆنێتی چارەسەر کردنی گرفتی کەم ئاوی، زانکۆی ڕاپەڕین، کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکان/ بەشی جوگرافیا، ٢٠١٧، بەردەستە لەم لینکە-https://bit.ly/3fDSZWI
٢٣- د. خەلیل کەریم محەمەد، کوردستان لەبەردەم هەڕەشەی هاوسێکان وبێ باکی هەرێمدا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە ١١، ١١/ کانونی دووەم ٢٠٢٢.
٢٤- دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی شیکاریی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان-عێراق، شوبات ٢٠٢١، ل ل١٠-١١.
- دامەزراوە فەرمییەکان و چاوپیکەوتن و پەیوەندی تەلەفۆنی
١- حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو،بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرچاوەکانی ئاو.
٢- حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن، بەڕیوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێمی کوردستان.
٣- پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ بەڕێز دکتۆر ئازاد محمد ئەمین نەقشبەندی، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی بواری ئاو، ٢١/٧/٢٠٢٢.
٤- دیدار لەگەڵ بەڕێز حسێن حەمە کەریم، وتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، سلێمانی، ٢٨/٧/٢٠٢٢.
٥- پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ بەڕێز د. کاروان حمە ساڵح، بەڕیوەبەری گشتی سەرچاوەکانی ئاو، ٥/٧/٢٠٢٢.
٦- دیدار لەگەڵ بەڕێز سامان ئیسماعیل، بەڕێوەبەری بەنداوی دەربەندیخان، دەربەندیخان، ١٠/٨/٢٠٢٢.
٧- دیدار لەگەڵ بەڕێز سەلام عبدالقادر عبدالرحمن، مامۆستای زانکۆ وتوێژەر لەبواری ئاو، سلێمانی، ١٨/٥/٢٠٢٢.
ج- ئەلیکترۆنییەکان
١- دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوختەی ئاماری سەرچاوە ئاوییەکان، مانگی ٦/ ٢٠١٩، بەردەستە لە سایتی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان- GOV-KRD-
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2Fkrso.gov.krd بەرواری سەردان ٩-٥-٢٠٢٢.
٢- ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی ئاو وئاوەڕۆی هەرێم، لێدوانی بۆ پێگەی ئەلیکترۆنی شار پرێس، ٨/٤/٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?jimare=203246 بەرواری سەردان ٢٥/٧/٢٠٢٢.
٣- بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری کشتوکاڵ وسەرچاوەکانی ئاوی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لێدوان بۆ کەناڵی Kurdistan 24، ١٠/تەموزی ٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/KRG.Official/videos/5455873171168480/. بەرواری سەردان ١٧/٧/٢٠٢٢.
٤- دکتۆر کاروان حمە صالح، بەڕێوەبەری سەرچاوەکانی ئاو لە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، لێدوان لە پێگەی فەرمی بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرچاوەکانی ئاو، ١٤/٥/٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/101517361364766/videos/ بەرواری سەردان/ ٢٤/٦/٢٠٢٢.
٥- ڕاپۆرتی ڕۆژنامەوانی، کەناڵی Kurdistan 24، ١٧/ حوزەیران ٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/kurdistan24.official/videos/. بەرواری سەردان ٢٧/تەموز ٢٠٢٢
٦- ڕاپۆرتی ڕۆژنامەوانی، پێگەی فەڕمی فەرمانگەی میدیا و زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە فەیسبووک، ١٤/٦/٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/.KRG.DMI.Official/videos/.38451597070607/. بەرواری سەردان ٢٥/٧/٢٠٢٢.
٧- ڕاپۆرتی ڕۆژنامەوانی، کەناڵی KNN، ٢٦/٦/٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www,facebook.com/KNN.KRD/videos/563469678726690/ بەرواری سەردان ٢٨/٦/٢٠٢٢.
٨- فەرمانگەی ژینگەی گەرمیان، ڕۆژانە لە کەلار ٩٠ لیتر ئاو بۆ هەر تاکێک بەفیڕۆ دەچێت، ١٣/٨/٢٠٢٢، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/.10006386370381/ بەرواری سەردان ١٤/٨/٢٠٢٢.
٩- محمەد حەسەن، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ئاوی قەڵادزێ، چاوپێکەوتنی تەلەفزیۆنی لەگەڵ کەناڵی ڕووداو، ٢٣/ئایاری ٢٠٢٠، بەردەستە لەم لینکە-
https://www.facebook.com/Rudaw.net/videos/. بەرواری سەردان ٢٦/٧/٢٠٢٢
دووەم/ عەرەبییەکان
١- د. رضا عبدالجبار سلمان، التحدیات التی توجه الأمن المائی العربی، مجلة القادسیة للعلوم الإنسانیة، المجلد الثامن، العدد الأول والثانی، ٢٠٠٥.
٢- د. هالة خالد حمید، إشکالیة الأمن المائی فی العلاقات الترکیة العراقیة: دراسة فی آلیات التعامل الأمثل فی قضیة المیاه، مجلة قضایا السیاسیة، جامعة بغداد/ کلیة العلوم السیاسیة، العدد ٦٥، ٢٠٢١.
٣- د. آزاد جلال شریف، میاه العراق-الواقع وسبل التنمیة المستدامة، مجلة تکریت للعلوم الإداریة والإقتصادیة، المجلد ٦، العدد ١٩، السنة ٢٠١٠.
٤- الدکتور سلیمان عبدالله اسماعیل، السیاسة المائیة لدول حوصی دجلة والفرات وانعکاساتها علی القصیة الکردیة، مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیة، السلیمانیة ٢٠٠٤.
٥- الدکتور محمد منذر جلال، السیاسة المائیة الترکیة – فی حوضی دجلة والفرات وتداعیاتها علی العراق، ط١، دار الفراهیدی للنشر والتوزیع، بغداد ٢٠١٤.
٦- الدکتور مدیحة صوفی، مشروع الغاب الترکی وتأثیره علی الموارد المائیة والواقع البیئی فی العراق، منشورات مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیة، السلیمانیة ٢٠١٦.
٧- ایاد عبد علی سلمان الشمری، أثرالتغیرات المناخیة فی تفاقم مشکلة شحة المیاه فی العراق، مجلة میسان للدراسات الأکادیمیة، المجلد ١١، العدد ٢١، کانون الأول ٢٠١٢.
٩- تقریر التنمیة البشریة للعام ٢٠٠٦، ماهو ابعد من الندرة: القوة والفقر وأزمة المیاه العالمیة،برنامج الأمم المتحدة (UNDP)، ٢٠٠٦.
١٠- د. إسماعیل داود، المفاوض العراقی سد الیسو- وقراءة فی اتفاقیة قانون استخدام المجاری المائیة الدولیة فی الأغراض غیر الملاحیة لعام ١٩ط١، المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، بیروت ٢٠١٧.
١١- د. بنفشه کی نوش، الخلاف المائی بین إیران والعراق: أزمة داخلیة متفاقمة ودبلوماسیة خارجیة غیر کافیة، مجلة دراسات الإرانیة (دراسات وأبحاث علمیة متخصصة)، المعهد الدولی للدراسات الارانیة، السنة الثانیة-العدد الثامن-سبتمر ٢٠١٨.
١٢- د. صبحی فاروق صبحی، سیاسة ترکیا المائیة حیال العراق، وآثرها فی تطور العالاقات الثنائیة، مجلة کلیة القانون للعلوم القانونیة والسیاسیة، کلیة الکتاب/الجامعة/ قسم القانون، بدون سنة، ص٥١١، متوفر من ربط الآتی-
https://www.iasj.net/iasj/download/73f8dd9453da4f8e.
١٣- د. عبداللطیف جمال رشید، الموارد المائیة فی العراق، د.عبداللطیف جمال رشید، الموارد المائیة فی العراق، ط١، مطبعة پیرەمێرد، السلیمانیة ٢٠١٧.
١٤- د. نجلاء مرعی، الأمن المائی العربی (التهدیدات وآلیات المواجهة)، ط١، العربی للنشر واتوزیع، القاهرة ٢٠٢١.
١٥- د. فاضل عبد علی حسن الشویلی، مستقبل العلاقات الترکیة العراقیة- أزمة المیاه أنموذجا، مرکز ذی قار للدراسات التأریخیة والآثاریة/ جامعة ذی قار، ٢٠١٩.
١٦- قسم البحوث لصحیفة الاستقبال، التحکم الإرانی بمیاه العراق-خلفیات الأزمة ومستقبل الصراع، صحیفة الاستقبال، ١١/١/٢٠٢٢.
١٧- خالد جاسم الحچیمی، سیاسة إیران المائیة تجاه العراق وانعکاساتها علی نشاط الاقتصادی-دراسة فی الجغرافیة السیاسیة، مجلة جورنال، العدد٦٣. کانون الأول ٢٠٢١.
١٨- منظمة الامم المتحدة للتربیة والعلم والثقافة، الاطار الوطنی للادارة المتکاملة لمخاطر الجفاف فی العراق (دراسة تحلیلیة)، مکتب العراق، آذار ٢٠١٤.
سێیەم/ سەرچاوە ئینگلیزییەکان
- Salam Abdulqadir Abdulrahman, Water Use Practice and Water Law in the Kurdistan Region: How Sustainability be Achieved?, Environmental Policy and Law 51, IOS Press, 2021.
- United Nations (UN WATER), Water Security and the Global Water Agenda, Published in UN WATER, 8/may/2013, Available in this link-
https://www.unwater.org/publications/water-security-and-global-water-agenda visit date 25/9/2022.