كوردی
العربية
ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی کوردستان- عێراق لەنێوان یاسا و واقیعدا (١٩٩٢- ٢٠٢٢)
پ. ی. د. جلال حسن مصطفی: پرۆفیسۆرى یاریدەدەر لە بەشى زانستە ڕامیارییەکان/ کۆلیجى زانستە ڕامیارییەکان / زانکۆى سلێمانى [email protected]
عوسمان عبداللە احمد: خوێندکارى ماستەر لە بەشى زانستە ڕامیارییەکان/ کۆلیجى زانستە ڕامیارییەکان / زانکۆى سلێمانى [email protected]
وشە کلیلییەکان: ناناوەندێتیی کارگێڕی، هەرێمی کوردستان، یاسا، واقیع.
https://doi.org/10.31271/jopss.10071
پوختە
ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی کوردستان- عێراق (لێرە بەدواوە تەنها دەنوسین هەرێمی کوردستان) بابەتێکی جێی مشتومڕی نێوان لایەنە سیاسیە کاریگەرەکانە و بەشێکی بەرچاو لە کێشەکانی نەبوون یان لاوازی خزمەتگوزاریە گشتییەکان وابەستەن بەم چەمکەوە. هەرچەندە دەکرێت چەندین پرس و پرسیاری جیاواز دەربارەی ئەم چەمکە لە ئارادا بێت و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی بێلایەنانە هەبێت، ئەوەی ئێمە دەمانەوێت لەم توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوەی لەسەر بکەین جیاوازی پرسی ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێییە لە هەرێمی کوردستاندا، لە نێوان ئەو یاسایانەی بە مەبەستی برەوپێدانی دەرکراون و ئەوەی لە واقیعدا جێبەجێکراوە. لە هەوڵماندا بۆ بنکۆڵکردنی ئەم پرسە، بەدەر لە پێشەکی و دەرئەنجام و ڕاسپاردەکان، توێژینەوەکە دابەشی سەر سێ باس دەکەین، بەم شێوەیە: باسی یەکەم کورتەیەکە دەربارەی چەمکی ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێیی، باسی دووەم پاشخانی ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی کوردستان دەخرێتەڕوو، و باسی سێیەم تایبەتە بە خستنەڕووی واقیعی ناناوەندێتیی کارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی کوردستاندا و جیاوازیی لەگەڵ بنەمایاساییە دەقنووس کراوەکاندا.
ملخص
الامركزية الإدارة المحلية في إقليم كوردستان العراق بين القانون والواقع (1992-2022)
اللامرکزیة الإداریة في إقلیم کوردستان العراق (من هنا فصاعدا، نشیر الیە کإقلیم کوردستان) بالرغم من کونها موضع نقاش بین الأحزاب السیاسیة المؤثرة في إقلیم کوردستان، بالإضافة إلى أن جزءا ملموسا من القضایا المتعلقة بعدم وجود أو ضعف الخدمات العامة، تتعلق بجدوی هذا المفهوم. بالرغم مع من أن هناک الکثیر من الأسئلة و الإشكاليات المطروحة حول مفهوم اللامركزية الإدارية، فإن السؤال الذي نحن بصدد دراسته هو إشكالية اللامركزية الإدارية بين القوانين والتشريعات الموضوعة التي تهدف إلى تعزيز دورها الحيوي و بين تطبيقها و تنفيذها على أرض الواقع في إقليم كوردستان. في محاولتنا لدراسة هذا الموضوع، و بجانب المقدمة و الخاتمة، نقوم بتقسيم هذه الدراسة الى ثلاثة مباحث رئيسية كما يلي: المبحث الاول هو مختصر تعريفي لمفهوم اللامركزية الإدارية، والمبحث الثاني یقدم خلفية مختصرة عن اللامركزية الإدارية في إقليم كوردستان، و أخيرا مستوى تطبيق القوانين الخاصة باللامركزية الإدارية في إقليم كوردستان.
Abstract
Local Administrative Decentralization in the Kurdistan Region of Iraq between Law and Reality (1992-2022)
Administrative decentralization in the Kurdistan Region of Iraq (hereafter referred to as the Kurdistan Region) despite being the subject of debate among influential political parties of Kurdistan Region. Additionally, a significant part of the issues related to the absence or weakness of public services in Kurdistan Region relate to the feasibility of this concept. Although there are many questions raised about the concept of administrative decentralization, the question we are going to study is the problem of administrative decentralization between the laws and legislations issued aming at enhancing its vital role and their application and implementation on the ground in the Kurdistan Region. In our attempts to study this topic, alongside the introduction and conclusion, we divide this research into three main sections as follows: a brief introductory definition of the concept of administrative decentralization, a brief background on administrative decentralization in the Kurdistan Region, and finally the level of application of laws related to administrative decentralization in the Kurdistan Region.
لیستی سه‌رچاوه‌كان:
یەکەم: بەڵگەنامە فەڕمییەکان (الوثائق الرسمیة)
آ- دەستورەکان (الدساتیر):-
- دەستوری کۆماری عێراقی فیدڕاڵی ساڵی ٢٠٠٥
- پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان- عێراق ساڵی ٢٠٠٩.
ب- یاساکان (القوانین)
- قانون رقم (١٥٩) لسنة ١٩٦٩ قانون المحافظات العراقي
- قانون رقم (٣٣) لسنة ١٩٧٤ قانون الحکم الذاتي لمنطقة کردستان
- یاسای ژمارە (٦) ی ساڵی ١٩٩٣ یاسای بەڕێوەبردنی شارەوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق
- یاسای ژمارە (٣) ی ساڵی ٢٠٠٩ یاسای پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان- عێراق.
- یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٠٩ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنەکانی پارێزگاکان و قەزاو ناحیەکان لەهەرێمی کوردستان- عێراق.
- یاسای ژمارە (١) ی ساڵی ٢٠١٥ یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە لە هەرێمی کوردستان- عێراق.
ج- بڕیارو نوسراوە فەڕمییەکان (القرارات والکتب الرسمیة)
- بڕیاری ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق، ژمارە (١١) لە ڕێکەوتی ٣١/٨/١٩٩٢.
- بڕیاری پەڕلەمانی کوردستان، ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١٥ بڕیاری پاڵاوتن و پەسەندکردنی قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیە لە کوردستانی- عێراق.
- پەیڕەوی پێكهێنانی ئەنجومەنەكانی شارەوانی لە هەرێمی كوردستان ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٩
- دەقی ڕێکەوتنی لایەنە سیاسییەکانی پارێزگای هەڵەبجە لەسەر پێکهێنانی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە لە ١٢/٣/٢٠١٧.
- دەقی یاداشت نامەی کاندیدانی پێشنیازکراو بۆ ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە، لە ٢/٨/٢٠١٨.
- امر سلطة الائتلاف المؤقتة في العراق رقم (٧١) لسنة ٢٠٠٤.
دووەم: فەرهەنگەکان (القوامیس)
- ئەحمەد شەبانی، فەرهەنگی زاراوە و قوتابخانە سیاسییەکان، لە بڵاو کراوەکانی زانکۆی کوردستان، سنە- ئێران، ٢٠١٠.
- احمد العاید وآخرون، المعجم العربي الأساسي، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة والعلوم، ناشر لاروس، ١٩٨٩.
سێیەم: کتێبەکان (الکتب)
آ- کوردییەکان:-
- د. خامۆش عومەر، تیۆری گشتی یاسای دەستوری و سیستەمی دەستوری لە عێراق، چاپخانەی شەهاب، هەولێر، ٢٠١١.
- د. زانا ڕەئوف و د. دانا عەبدولکەریم، بنەما گشتییەکان لە یاسای کارگێڕیدا، وەرگێڕانی: عەبدولقادر صالح، چاپخانەی کارۆ، چ٢، سلێمانی، ٢٠١٧.
- د. ئاکۆ حمە کەریم و ئەوانی دیکە، پرسە سیاسی و قەیرانە هاوچەرخەکان، چاپخانەی پیرەمێرد، سلێمانی، ٢٠١٥.
- د. ئەمین فەرەج، حکومڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان توێژینەوەیەکە لە پایە و ئاستەنگەکانی (١٩٩٢-٢٠١٣)، وەرگێڕانی لە عەرەبیەوە: لوقمان حاجی خدر، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، ٢٠١٩.
- دلاوەر عەبدولعەزیز، دەوڵەتسازیی (نەخشە ڕێگایەک بۆ سەروەرکردنی یاساو بەدامەزراوەییکردنی هەرێمی کوردستان)، ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە، هەولێر، ٢٠١٨.
- ڕێبەری ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی (خولی دووەم)، ئامادەکردنی: ڕێکخراوی کوردستان بۆ هەمووان، کتێبی یەکەم، چاپخانە (نەنوسراو)، سلێمانی، ٢٠١٥.
- محمد ڕەوف، هەڵبژاردن لە کوردستان، چاپخانەی ناوەندی سارا، چ2، سلێمانی، ٢٠١٨.
- هۆگر ئیبراهیم، سروشتی دیموکراتی لامەرکەزیەتی کارگێڕی، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١٧.
ب- عەرەبییەکان:-
- د. طعيمة الجرف، القانون الاداري (دراسة مقارنة في التنظیم و نشاط الادارة العامة)، دار الحمامی للطباعة، قاهرة، ١٩٧٠.
- د. عثمان خلیل، القانون الاداري، ط٢، دار الفکر العربي، ١٩٥٤.
- د. غني زغیر و د. میسون طە، مباديء القانون الاداري والتنظیم الاداري في العراق، کلیة الامام الکاظم، ٢٠١٩.
- د. ماجد راغب الحلو، القانون الاداري، دار المطبوعات الجامعیة، الاسکندریة- مصر، ٢٠٠٠.
- د. مازن راضي لیلو، القانون الاداري، منشورات الاکادیمیة العربیة فی الدانیمارک، ٢٠٠٨.
- د. ماهر صالح، مباديء القانون الاداري (دراسة مقارنة)، جامعة بغداد- کلیة القانون، بغداد، ٢٠٠٩.
- د. مصطفی کامل، شرح القانون الاداري، مطبعة النجاح، بغداد، ١٩٤٩.
- سمير محمد ، اللامركزية و الحكم المحلي بین النظریة و التطبیق، مرکز دراسات و استشارات الادارة العامة، القاهرة، 200٩.
- علي محسن عاصي التمیمي، اللامركزية الادارية في العراق بعد عام ٢٠٠٣ الواقع… والمستقبل مجلس محافظة بغداد نموذجآ، دار الكتب والوثائق ببغداد، ٢٠١٩.
- محمد ڕەسوڵ، سیستەمی کارگێڕی هەرێم چۆن بە ناناوەندی بکرێت؟ چاپخانەی حەمدی، سلێمانی، ٢٠٢٠.
- ولید غالب، الواقع اللامرکزیة السیاسیة في العراق و اثرها المستقبلیة، دار انکي للنشر و التوزیع، بغداد، ٢٠٢١.
ج- ئینگلیزیەکان
- Lune, H. and Berg, B.L., 2017.Qualitative research methods for the social sciences. Pearson.
چوارەم: نامەی ماستەر
١. صالح تۆفیق، التنظیم القانوني لمجالس المحافظات فی اقلیم کردستان العراق، رسالة ماجستیر، کلیة القانون والسیاسة- قسم القانون، جامعة سلیمانیة، سنة ٢٠١٧.
پێنجەم: توێژینەوە زانستییەکان (البحوث العلمیة)
آ- کوردییەکان:-
- د. یوسف گۆران و ئەوانی دیکە، ململانێ ئەستەمەکان لە عێراق و هەرێمى کوردستان، ڕانانی ئایندەیی: سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی کە سەنتەرێکی زانستی ناحکومیە و گرنگی بە توێژینەوەی ئایندەیی و ستراتیژی دەدات لە سلێمانی دەریدەکات، ژمارە (٣)، نیسانی٢٠٢٠.
- د. ئیسماعیل نەجمەدین، لامەرکەزیەتی کارگێڕی پارێزگاکانی هەرێم: پایەو ئاڵنگارییەکانی، گۆڤاری جۆڕناڵ: ناوەندی كوردســتان بــۆ توێژینــه وه لــه ململانــێ و قه یرانــه كان دەریدەکات، ژمارە (٤٨)، سلێمانی، ئایاری٢٠٢٠.
- م. ی. سۆران علی حسن، پێکهێنان وتایبەتمەندییەکانی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە لەبەر ڕۆشنایی بنەماکانی ناناوەندی کارگێڕی، گۆڤاری یاساو ڕامیاری: گۆڤارێگی نیو ساڵانەی ئەکادیمی تۆکمەیە لە لایەن کۆلێژی یاسا و زانستە سیاسییەکانی زانکۆی سەڵاحەدینەوە دەردەکرێت، ساڵی سێزدەهەم، ژمارە (١٨)، هەولێر، کانونی یەکەمی ٢٠١٥.
ب- عەرەبییەکان
- ذكرى عبد الستار حميد، معوقات التحول إلى اللامركزية في الادارة الحضرية/ حالة العراق، بحث مقدم إلى المنتدى الوزاري العربي الاول للاسکان والتنمية الحضرية، القاهرة، ك 1/ 2015.
- فريجة محمد هشام، اللامركزيـة، أسلوب للتنمية، مجلة الاستاذ الباحث للدراسات القانونية و السياسية: مجلة فصلية دولية علمية محكمة تصدرها كلية الحقوق و العلوم السياسية- جامعة محمد بوضياف- الجزائر، العدد السابع، المجلد الثاني، سبتمبر٢٠١٧.
شەشەم: سەرچاوە ئەلیکترۆنییەکان
آ- ماڵپەڕە فەڕمییەکان:-
١. ماڵپەڕی فەڕمی پەڕلەمانی کوردستان: https://www.parliament.kr
٢. ماڵپەڕی فەڕمی حکومەتی هەرێمی کوردستان: https://bit.ly/3Bavix9
٣. ماڵپەڕی فەڕمی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: https://bit.ly/3CMJIV9
ب- وتارەکان:-
١. د. ئیسماعیل نامیق، لە پێش چاکسازی و لامەرکەزیەتدا، پێگەی درەو میدیا، بەرواری بڵاوکردنەوە ٩/٧/٢٠٢٠، بەردەستە لە پێگەی ئەلکترۆنی: https://bit.ly/3nl6Bq6
٢. کاروان کازم و چۆمان محمد، سەرنجی یاسایی لەسەر ئەنجومەنی شارەوانییەکان لە نێوان مانەوەو هەڵوەشاندنەوەیاندا، ماڵپەڕی زەمەن پرێس،٢١/٧/٢٠٢٠، بەردەستە لەم پێگە ئەلیکترۆنیەی خوارەوە: