د.جەلال حەسەن مستەفا

لینکی بابەت

پێشەکی
داعش توانی لە ماوەیەکی کەمی چەند ڕۆژیدا زۆربەی ناوچە سونیەکانی عێراق کۆنتڕۆل بکات و بیانکاتە بەشێک لە دەوڵەتەکەی. لە مانگی ٦ی ساڵی ٢٠١٤ دا، بە شێوەیەکی پێشبینینەکراو داعش پێشڕەویکرد بۆ دەستگرتن بەسەر موسڵدا و توانی زۆر بە ئاسانی شکست بە چەند فیرقەیەکی سوپای عێراق بهێنێت. سەرکردە سەربازیەکان نەیانتوانی خۆیان لەبەر شەپۆلی هێرشی داعش ڕابگرن و هەندێکیان کەوتنە لەبەرکردنی بەرگی مەدەنی و فڕێدانی پلە سەربازیەکانیان بۆ ئەوەی نەناسرێنەوە و بەمەش بتوانن گیانی خۆیان ڕزگار بکەن. پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە بۆچی ئەو ناوچە سونیانە وا بە ئاسانی کەوتنە دەست داعش؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەشێکە لە وەڵامی ئەو پرسیارەی کە ئایا چارەنوسی عەرەبی سونە و ناوچەکانیان لە دوای داعش چی دەبێت؟

بێبەشی سیاسی و بێزاریەکانی عەرەبی سونە
لە وەڵامی ئەو پرسیارەی کە بۆچی وا بە ئاسانی ئەو ناوچە سونیانە کەوتنە دەست داعش، ئەوا دەبێت سەربوردێکی خێرا بە مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتی دوای ٢٠٠٣ی ئەو ناوچانەدا بکەین. بەبۆچونی من، لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە تا ڕادەیەک زەمینە لەباربوو لە ناوچە سونیەکاندا بۆ خۆ تەسلیمکردن بە داعش. لەباربونی ئەم زەمینەیە فرەهۆکارە کە هەندێکیان زاتین و پەیوەندیان بەو ناوچە سونیانەوە هەیە و هەندێکیشیان بابەتین و پەیوەندی بە دەرەوەی ئەو ناوچانەوە هەیە. یەکێک لە هۆکارە سەرەکیە بابەتیەکان بریتیە لە لاوازی سوپای عێراقی بەهۆی بونی گەندەڵی لە ڕیزەکانیدا و بەهۆی دانانی کەسانی پلەبەرزی سەربازیی ناکارامە لە پۆستە سەربازیەکاندا، بەڵام لەم بابەتەدا تەنها هۆکارە زاتیەکان دەخەمە بەر لێکۆڵینەوە چونکە وەڵامی پرسیارە سەرەکیەکەی ئێمە دەدەنەوە کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێداوە.
کۆمەڵێک هۆکاری زاتی بنەڕەتی بون لەوەدا کە ناوچە سونیەکان و عەرەبی سونە ئاسان بکەونە ژێر دەستی داعش و لە هەندێک شوێنیشدا پێشوازیان لێبکات. تەنانەت لە هەندێک لە خۆپیشاندانەکانی عەرەبی سونەدا لە ساڵی ٢٠١٢-٢٠١٣ دا،دوو ساڵ پێش هاتنی داعش بۆ عێراق، ئاڵاکەی لە ناو جەماوەری خۆپیشاندەردا هەڵکرابوو(١) بەشێکی بەرچاو لە سیاسی و جەماوەری عەرەبی سونە هێندە بێزاربون لە حکومەتی نوێی عێراق و سیستەمە نوێیەکەی کە ئامادەبون پەنا ببەنە بەر هەر هێزێک کە لە کۆڵ دەسەڵاتی زاڵی شیعەکانیان بکاتەوە.لەم نوسینەدا سەربوردێکی خێرا بەسەر هەندێک لەو هۆکارانەدا دەکەین.
یەکەم، جیاوازیە مێژوییەکانی نێوان عەرەبی شیعە و سونی چەندین سەدە پێش دروستبونی دەوڵەتی عێراق سەریانهەڵداوە و تا ئێستاش بەردەوامە. سەرەتا مێژویەکانی ئەم ململانێیە لە کوفە و کەربەلادا ڕوویداوە و بەهۆی جیاوازی مەزهەبیشەوە بەردەوام سونەکان دەسەڵاتداربون لە زۆر کاتیشدا شیعەکان چەوساوەبون. شوێنپێکانی ئەم ململانێیە لە ئەدەبیاتی نوسراو لە ئەڵقە زانستی و پەروەردەییەکانی هەردوو مەزهەبی شیعە و سونەدا ڕەنگیانداوەتەوە.
دووەم، لە دوای بونیادنانی عێراقی نوێدا لەسەر بنەمای دیموکراسی و فیدڕالی لە دوای ٢٠٠٣ وە، سونەکان بەهۆی بایکۆتکردنی پرۆسەی سیاسیەوە توشی بێبەشبونی سیاسی بون و کاریگەریان لەسەر ئاڕاستەکردنی ڕووداوە سەرەکیەکانی ئەو کات زۆر لاواز ببوو. ئەم بێبەشبون و خۆبێبەشکردنە سیاسیەو بایکۆتکردنی هەڵبژاردنەکانی مانگی یەکی ٢٠٠٥(٢) زۆر کاریگەریی سلبی هەبوو لەسەر پرۆسەکانی دوای خۆی. لەو هەڵبژاردنەدا، پەرلەمانێک دروستبوو کە نوێنەرانی سونەی عەرەب بە پەنجەی دەست دەژمێرران لە کۆی ٢٧٥ ئەندام. ئەم پەرلەمانە بەرپرس بوو لە نوسینەوەی دەستورێکی هەمیشەیی بۆ عێراق. لیژنەیەک دروستکرا بۆ نوسنینی دەستور کە تیایدا سونەکان نوێنەرایەتیان نەبوو. دوای دوو مانگ ئەمریکیەکان ١٥ کەسیان لە سونیەکان دەستنیشانکرد بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی سونیەکان بکەن لە لیژنەکانی نوسینی دەستوردا(٣).
سێهەم، کاریگەرترین فاکتەر لەسەر بەشخوران و وەدەرنانی سونیەکان لە کایەی سیاسی ڕیشکەکێشی بەعس بوو. ڕیشەکێشی بەعس لە تێڕوانینی عەرەبی سونەدا بە شێوەیەکی نادادپەروەرانە جێبەجێکرابوو. ئەوان پێیانوابوو کە ئەم دەزگایە تەنها بۆ ئەوە دروستبووە کە نەهێڵێت سونیەکان بەهێز ببن لە ناوچەکانی خۆیاندا و پێشیانوابوو کە ئەم ڕیشەکێشە بوەتە دامەزراەوەیەکی بە سیاسیکراو و شیعەکان وەک داردەستێک دژی سونیەکان بەکاری دەهێنن(٤).
چوارەم، لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە ناوچە سونیەکان شوێنی جەنگی  ئەمریکا و هێزە عێراقیەکان بوودژی کۆنە بەعسی و هێزە جیهادیەکانی وەک ئەلقاعیدە. لە ئەنجامدا، ئەو ناوچانە بێبەشکران لە خزمەتگوزاریە بنەڕەتیەکانی وەک ئاو و کارەبا و ژێرخانە ئابوریەکانی تر و خانوەکانیان ڕوخێندرا. لەمەش مەترسیدارتر ئەوە بوو کە زۆر لە گەنجەکانی عەرەبی سونە بە تۆمەتی دەستێکەڵکردن لەگەڵ تیرۆریستان دەستگیرکران و خرانە بەندیخانەکانەوە و هەندێکیان ماوەی ساڵێک و زیاتر لە بەندیخانەکاندا بە بێ دادگاییکردن و لێپرسینەوە دەمانەوە.
ئەم خاڵانەی سەرەوە سەرەکیی بون لە بەهێزبونی بێزاریەکانی سونەی عەرەب لە حکومەتی زۆرینە شیعەی عێراق و وایلێکردن کە بە دوای دەرچەیەکی ڕزگاربووندا بگەڕێن. بۆ ئەوان گرنگ نەبوو دەرچەکە کێیە و چ گروپێکە. کاتێکیش کە عەرەبی سونە لە ساڵی ٢٠١٢ بۆ ماوەی نزیکەی ساڵێک هاتنە سەر شەقام و  خۆپیشاندانیان دەستپێکرد، داواکاریە سەرەکیەکانیان دروستکردنی هەرێمێکی سونی و بەردانی زیندانیەکانی عەرەبی سونە بوو کە بە ‘ناحەق’ بەندکرابون، بە تایبەت ئافرەتان، پێداچونەوە بوو بە ڕیشەکێشی بەعس و داواکاری ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکانیان بوو. بەڵام بۆ کۆتاییهێنان بە خۆپیشاندان، حکومەتی دووەمی مالیکی پەنای بردە زبرەهێز و بەزۆر کۆتایی بە خۆپیشاندانەکان هێنا و زیاتر لە ٢٠٠ کەسیش بونە قوربانی.

سونەی عەرەب و ناوچەکانیان لە دوای داعش
ئەو هێزەی ناوچە سونیەکان باوەشیان بۆ کردەوە و بەشێکیان وەک فریادڕەس سەیریان دەکرد دەوڵەتەکەی داعش بوو. داعش توانی لە ماوەیەکی کەمدا زۆربەی خاکی عەرەبی سونە بخاتە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆی لە ماوەی کەمتر لە یەک هەفتەدا. داعش توانی دەست بگرێت بەسەر زیاتر لە یەک لەسەر سێی خاکی عێراقدا (٥) و هێندەی نەمابوو بێتە سنوری بەغدادی پایتەخت و چەند کیلۆمەترێکیش دووربون لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانەوە. داعش لە ماوەی ٣ ڕۆژدا توانی هەموو پارێزگای موسڵ بگرێت، بەڵام هێزە عێراقیەکان بەیارمەتی پێشمەرگە و فڕۆکەکانی هاوپەیمانان ٣ ساڵی ویست تا ئەو ناوچانە بگرنەوە. دوای داعش، بەدەر لەو بەرەنجامانەی سەرەوە، چەندین کێشەی تری بە دوای خۆیدا بەجێهێشت، لەوانە:
یەکەم، وێرانبونی زیاتری ناوچە دەستبەسەرداگیراوەکان بە تایبەت لەبەری چەپی موسڵ کە تیایدا داعش بەرگریی ژیان و مردنی کرد. لەم پێناوەدا داعش درێغینەکرد لە پەنابردن بۆ هەر وەسیلەیەک کە ماوەیەکی درێژتر لە موسڵدا بیانهێڵێتەوە و زیانی زیاتر بەهێزە عێراقیەکان بگەیەنن. لە بەرەنجامدا، بەشێکی زۆری خانوەکانی موسڵ و ژێرخانی ئاو و کارەبا و ڕێگاوبانەکان تێکدرا و موسڵ بووە وێرانە.
دووەم، مانەوەی سێ ساڵی داعش لەو ناوچە سونیانەدا کاریگەیی سلبی خۆیی بەجێدەهێڵێت لەسەر لایەنی دەرونیی خەڵک بە گشتی و منداڵان بە تایبەتی. ئەم تێکچون و نالەباریە دەرونیە پێویستی بە چارەسەری بەردەوام هەیە.
سێهەم، داعش ماوەیەکی درێژ لەم ناوچانەدا مایەوە و بە دڵنیایشەوە توانیوێتی کۆمەڵێک گەرا و فیکری توندڕەوی لەو ناوچانەدا بەجیبهێڵێت کە ئەمانە لە داهاتویەکی نزیکدا دەبنە سەرچاوەی کێشە و قەیرانی بەردەوام بۆ خەڵک و حکومەت. شانە نهێنیەکانی داعش ئێستا بە نهێنی خزاونەتە ڕیزی ئاوارەکانەوە و دوور نیە لە کاتی گەڕانەوەیاندا نەبنە سەرچاوەی پشێویی. بەدەر لەمانەش داعش کۆمەڵێک مرۆڤکوژی لەدوای خۆی بەجێهێشتوە و کە دواتر لە ڕەگهەڵکێشانیان ئاسان نابێت.
چوارەم، لە ئێستادا سونەی عەرەب لەناوخۆیاندا چەند بەرەیەکن و لەسەر داهاتوی ناوچە سونیەکان جیاوازیان زۆرە، بەڵام تەنها خاڵێک لەسەری کۆک بن نەبونی متمانەیە بەهەر بەلێنێکی سیاسیەکانی عەرەبی شیعە. لە ئێستادا زیاتر لە جاران بێمتمانەیی سیاسی هەیە لە نێوان سەرکردەکانی عەرەبی سونە و شیعەدا لە عێراق، بە تایبەت دوای ئەوەی چەند جارێک بە فەرمی سەرکردە سونەکان تاوانبارکراون(٦) بەوەی دەستیان لەگەڵ داعش تێکەڵکردووە و موسڵیان بە ئاسانی تەسلیم کردبوو. ئەو سەرکردە سونانە دڵنیانین لەوەی دوای هێوربونەوەی بارودۆخی ناوچە سونیەکان ئەمانیش نادرێنە دادگاکان بەتۆمەتی ئیرهاب و خیانەتی نەتەوەیی، بۆیەش زۆر زەحمەتە بتوانرێت جارێکی تر متمانەی سیاسی لە نێوان ئەم هێزە شیعە و سونیانەدا دروستبکرێتەوە.
کۆی ئەم بەرەنجامانەی دوای وەدەرنانی داعش لە موسڵ، لەگەڵ بەشخوران و بێبەشکردنی سیاسی و مەینەتیەکانی تری پێش داعش، ئەوەمان پێدەڵێن کە دەبێت حکومەتی عێراقی ئەمجارە زۆر بەجدی لە هەوڵی چارەسەری کێشەی عەرەبی سونە و ناوچەکانیاندا دابێت، بەڵام چۆن و بە چ میکانیزمێک؟ لە خوارەوە هەوڵئەدەم بە کورتی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە.
مامەڵەی دروست لەگەڵ عەرەبی سونەدا
بۆ ئەوەی تا ڕادەیەک وا بکرێت عەرەبی سونە متمانەی بۆ دروستببێتەوە بە دەوڵەت و حکومەت و دامەزراوەکانی عێراق و خۆی بەبەشێک بزانێت لێیان، چەند هەنگاوێکی زۆر گرنگ دەبێت بنرێن. من تەنها بەشێک لەو هەنگاوانە دەخەمە ڕوو. دەکرێت هەنگاوەکان بکرێنە دوو بەش: هەنگاوە دەستبەجێکان و هەنگاوە ستراتیجیەکان.
یەکەم هەنگاوی گرنگ کە دەبێت دەستبەجێ کاری لەسەر بکرێت بریتە لە تەرخانکردنی بەشێکی تایبەت و بەپەلە لە بوجەی عێراق بە مەبەستی دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی کارەبا و ئاو و قوتابخانە و فەرمانگە حکومیەکان و قوتابخانە و پەرستگاکان. ئەمانە بەدەر لەو وێرانیەی بەر خانوبەرەی هاوڵاتیان کەوتوە. دەکرێت بۆ ئەمساڵ بڕێک تەرخان بکرێت کە تا ڕادەیەک وا بکات هاوڵاتیان هەست بە گەڕانەوەی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکان بکەن (بەپێی ڕاپۆرتێکی نیویۆرک تایمز(٧) ئەم هەنگاوە نزیکەی ملیارێک دۆلاری پێویستە) و پاشانیش وەک هەنگاوێکی ستراتیجیدەبێت ساڵانە بڕێکی تایبەت لە بوجەی عێراق تەرخان بکرێت بۆ ئەو مەبەستە. دەکرێت داوا بکرێت دەوڵەتانی دراوسێ و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەشدار بن لە ئاوەدانکردنەوەی موسڵ و ناوچەکانی تردا. بەپێێ هەندێک لە خەمڵاندنەکان ئاوەدانکردنەوەی موسڵ دەیان ملیار دۆلاری پێویستە و چەندین ساڵی تری پێدەچێت.
هەنگاوی دەستبەجێی دووەم ئەوەیە کە لە ڕووی دەرونیەوە دانیشتوانی موسڵ چارەسەری پێویست وەربگرن، بە تایبەت ئەوانەیان کە لەناو موسڵدا ماونەوتەوە لە سەردەمی حوکمی داعشدا و بەچاوی خۆیان کوشتن و سەربڕین و بێڕێزیکردنی داعشیان بە خەڵک بینیوە. ئەو دیمەنانەی کە خەڵکی موسڵی بۆ کۆکراوەتەوە تا بە چاوی خۆیان بیانبینن دیمەنی ترسناک بون و شڵەژانی دەرونیان دروستکردووە، بۆیەش چاودێری دەرونی خەڵکی موسڵ کارێکی پێویستە. دەکرێت ئەم کارە لە لایەن حکومەتی عێراقیەوە و بە هاوکاری ڕیکخراوە تایبەتمەندە نێودەوڵەتیەکان ئەنجام بدرێت.
هەنگاوی دەستبەجێی سێهەم، هەوڵدانی جدی حکومەتە بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان و یارمەتیدانیانە لە ڕووی مادیەوە بۆ دوبارە بونیادنانەوەی لانە و ماڵە رووخاوەکانیان و هەوڵدانی بۆ دابینکردنی ئاوی پاک بۆیان. هەنگاوی سێهەم ئاسانتر دەبێت کاتێک هەنگاوەکانی یەکەم و دووەم لە کاردا بن.
سەرەڕای ئەم هەنگاوانە، چەند هەنگاوێكی تری ستراتیجی هەن کە دەبێت لایەنە عێراقیەکانی عەرەبی سونە و شیعە دەربارەیان بکەونە دانوستان.
هەنگاوی ستراتیجی یەکەم ئەوەیە کە حکومەت و نوێنەرانی عەرەبی سونە بکەونە گفتوگۆ دەربارەی شێوازی بەڕێوەبردنی موسڵ و ناوچە سونیەکان لە دوای بە تەواویی دەرپەڕاندنی داعش. فاکتەرێکی سەرەکی ململانێی توند لەو ناچانەدا کە پێکهاتەی مەزهەبی وقەومی و ئاینی جیاوازی تێدایە بریتیە لە زاڵبون و هەیمەنەی ئیداریی لایەکیان بەسەر ئەوانی تردا. ئەم ململانێیە توندتر دەبێت کاتێک لەو ناوچانەی پێکهاتەیەک زۆرینەیە، پێکهاتەیەکی تر حوکمی ئەو ناوچەیە بکات. لە دەوڵەتێکی فرەڕەنگدا، بۆ ئەوەی ململانێکان ڕوو لە دابەزین بکەن گرنگە هەر پێکهاتەیەک هەست بە قورسایی خۆی بکات لە دەرکردن و جێبەجێکردنی بڕیاری سیاسیدا، بە تایبەت لەو ناوچانەدا کە ئەو پێکهاتەیە زۆرینەی دانیشتوان پێکدەهێنێت. ئەوەی کە عەرەبی سونەی زۆر بێزارکردبوو ئەوەبوو کە پێیانوابوو کە ئەوان نەک هەر بەشدار نین لە ئیدارەی کاروباری ناوچەکانی خۆیاندا، بەڵکو لە بڕیاری سیاسی دەوڵەتیشدا وەدەرنراون. لەوەش خراپتر، بەلای ئەوانەوە ئەوەبوو، کە حکومەتی زۆرینە شیعە پەنای بۆ هەموو هۆکارێک بردووە بۆ ئەوەی عەرەبی سونە بێبەشبکرێت و بکرێتە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی. بۆ ئەوەی ئەم هەست بە وەدەرنانەی عەرەبی سونە بەرەو لاوازی ببرێت، دەبێت حکومەتی عێراقی بە جدی پلانی هەبێت بۆ ئەوەی بکەوێتە گفتوگۆ لەگەڵیاندا لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ناوچەکانیان.
لە ئێستادا بەشێکی کاریگەر لە عەرەبی سونە پێیانوایە کە لە پێناوی چارەسەرکردنی بێبەشی و مەینەتیەکانیاندا، وا پێویستە ناوچەکەیان ببێتە هەرێمێک یان چەند هەرێمێک. ئەگەر عەرەبی سونە ببنە خاوەنی هەرێمێك یان چەند هەرێمێک، ئەو دەکرێت هێندەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەسەڵاتی سیاسی و یاسایی خۆیان هەبێت، ئەو کات دەبنە خاوەنی پەرلەمان و حکومەت و دەسەڵاتی قەزایی تایبەت بەخۆیان دەبنە خاوەنی هێزی پۆلیسی ناوخۆیی و پاسەوانی سنور و خاڵی گومرگی. لەگەڵ ئەمەشدا کە ئەوان دەبنە خاوەن بڕیار لە ناوچەکانی خۆیاندا، لە دەوڵەتی فیدڕاڵیشدا پشکیان دەبێت بەپێی  ڕێژەی دەنگدەرانیان. ئەم پشکە لە وەزارەتەکان و پەرلەمان و هەندێک پۆستی تریشدا دەبێت. ئەگەر ئەمە بکرێت ئەوا تا ڕادەیەک، بە بۆچونی من، سونەی عەرەب ڕەنگە هەست بە ئیتنیما بکەنەوە بۆ عێراق و کەمێک متمانەی سیاسیان بە حکومەت زیاتر بکات، بەڵام پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە ئایا حکومەتی عێراق بەمە ڕازی دەبێت؟
لە ڕاستیدا، دروستکردنی هەرێمێک یان جەند هەرێمێک بۆ عەرەبی سونە کارێکی ئاسان نیە چونکە هێزە شیعیە دەسەڵاتدارەکانی عێراق پێیانوایە کە عێراق بەم شێوەیەی ئێستای بەڕێوەناچێت دەبێت مەرکەزیتر بێت و بڕیاردانی سیاسیشی لەسەر بنەمای زۆرینە و کەمینە بونیاد بنرێت(٨) نەک جێکردنەوەی پێکهاتەکان لە بڕیاری سیاسیدا.بە گشتی، هێزە شیعەیەکان هەلوێستیان بەرامبەر بە دروستکردنی هەرێمی زیاتر لە عێراقدا سلبیە و پێیانوایە کە حکومەتی فیدڕالی کە ئەوان تیایدا زۆرینەیەن لاواز دەبێت(٩) و ڕەنگە ئەگەریی دابەشبونی عێراق زیاتر بکات(١٠). بەڵام سەڕەرای ئەم ترسەش، بۆ ئەوەی متمانەی سیاسی بگەرێتەوە بۆ پەیوەندی نێوان سونە و شیعەی عەرەب، دەبێت سیاسیەکانی شیعە کراوە بن بۆ هەموو دانوستانێک لەسەر داهاتوی ناوچە سونیەکان.
دووەم هەنگاوی ستراتیجی گرنگ ئەوەیە کە حکومەتی عێراقی پێداچونەوەیەکی جدی بە چەند دامەزراوەیەکەدا بکات، کە گرنگترینیان ڕیشەکێشی بەعسە. حکومەتی عێراقی و بە هۆی پەستانی عەرەبی سونەوە چەند جارێک هەوڵیداوە کە چاو بەم دامەزراوەیەدا بخشێنێتەوە کە بە پێی مادەی ١٣٥ ی دەستوری عێراقی دامەزراوەیەکی کاتیە و ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە لە کاتی تەواوبونی کارەکانیدا هەڵیبوەشێنێتەوە. بەڵام لە ڕاستیدا تا ئێستا نەتوانراوە بەپێی پێویست دەستکاری بکرێت. تەنها لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٠ دا زیاتر لە(١١) ٥٠٠ کاندیدی عەرەبی سونە ناویان لابرا بەهۆی بەعسیبونەوە.گرفتی سەرەکی ئەم دامەزراوەیە ئەوەیە کە ئەوە نزیکەی ١٤ ساڵە لە عێراقدا پەیڕەو دەکرێت و تا ئێستا نەتوانراوە بە شێوەیەک پێداچونەوەی پیابکرێت کە پێکەوەژیان لە نێوان پێکهاتەکانی عێراقدا پەرەپێبدات. عەرەبی سونە زۆر ناڕازین لەم دامەزراوەیە و پێیانوایە کە تەنها کاری ئەم دامەزراوەیە بریتیە لە بەئامانجگرتنی ئەوان و چاوبواردن لە ئەو بەعسیانەی شیعە بوون و لە ئێستادا وەلائی خۆیان بۆ هێزە سیاسیە شیعیەکان دوپاتکردۆتەوە. لەناو سیاسیەکانی عەرەبی سونەدا واباوە کە بەم دامەزراوەیە دەڵێن ‘ڕیشەکێشی سونیەکان’ نەک ‘ڕیشەکێشی بەعس'(١٢). ڕیشەکێشی بەعس بەشێک بوو لە پرۆسەی گواستنەوەی عێراق لە دیکتاتۆریەتەوە بۆ دیموکراسی. ئامانجی ئەم دامەزراوەیەوە بریتی بوو لە دوورخستنەوەی سیستمی سیاسی و ژیانی خەڵک لە فیکر و کاریگەریی حیزبی بەعس بەوەی کە سەرکردە و پلەبەرزەکانی ناو حیزبی بەعس و یەکەئیداریەکانی ئەو کاتە بداتە دادگا و ئیشوکاریان لێ بسەنێتەوە. یەکێک لە کاریگەریە خراپەکانی تری ئەم دامەزاراوەیە ئەوە بوو کە بەشێک لەوانەی دەردەکران لە ڕیزەکانی سوپا یان لە فەرمانگەکاندا، بۆ پەیداکردنی بژێوی خێزانەکانیان پەنایان دەبردە بەر هێزە توندڕەوەکان و کارکردن لە گەڵیاندا دژی حکومەتی عێراقی و هێزە نێودەوڵەتیەکان. لەم نێوەندەشدا و بەهۆی ئەم جەنگەوە تەنها ناوچە سونەنشینەکان زیانیان بەردەکەوت. لەبەر ئەم هۆکارانە، دەبێت ئەم دامەزراوەیە چاویپێدابخشێنرێتەوە یان هەڵبوەشێنرێتەوە.

دەرەنجام
لە ناوچە سونینشینەکاندا زەمینە لەبار بوو بۆ ئەوەی هێزێکی توندڕەوی وەک داعش بتوانێت بە ئاسانی و لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا دەستی بەسەردا بگرێت. ئەم زەمینەسازیە بەهۆی ئەو بێبەشکران و وەلاخستنە سیاسیەوە بوو کە عەرەبی سونە هەستیانپێدەکرد لە پرۆسەی سیاسی عێراقی دوای ٢٠٠٣دا. هۆکارە سەرەکیەکانی پشت ئەم بێزاریەی عەرەبی سونی لە هەیمەنەی عەرەبی شیعە زۆرن لەوانە هەستنەکردن بەوەی کە خۆیان حوکمی ناوچەکانی خۆیان دەکەن، ڕیشەکێشی بەعس، زیندانیکردن و دەستبەسەرکردنی لاو و ئافرەت و پیاوەکانیان بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو، و پشتگوێخستنی ناوچەکانیان لە ڕووی ئاوەدانی و خزمەتگوزاری و هتد. هەموو ئەم فاکتەرانە متمانەی سیاسی عەرەبی سونەی بە حکومەتی زۆرینە شیعە لاوازتر کردبوو. بۆ ئەوەی متمانەی سیاسی لە نێوانیاندا دروست ببێت پێویستە حکومەتی عێراقی چەند هەنگاوێکی دەستبەجێ بنێت وەک تەرخانکردنی بڕێک پارە بۆ ئاوەدانکردنەوەی ناوچە سونیەکان کە لەژێر دەستی داعش دەرهێندراون. هەندێک هەنگاوی ستراتیجی گرنگیش هەن کە دەبێت دانوستانی دەربارە بکرێت لە نێوان هێزە سونیەکان و حکومەتی عێراقیدا. لەو هەنگاوانە ستراتیجیانە دروستکردنی هەرێمێک یان چەند هەرێمێکە بۆ عەرەبی سونە و پێداچونەوەیە بە کار و بونیادی یاسایی هەندێک دامەزراوەدا وەک دامەزراوی ڕیشەکێشی بەعس.
سەرچاوەکان
１- بۆ نمونە سەیری ئەم لینکەی وێبسایتی نیویۆرک تایمز بکە   http://www.nytimes.com/2013/05/08/world/middleeast/sunnis-in-iraq-protest-antiterror-tactics-that-hurt-innocents.html
２- ئەم ڕاپۆرتەی ‘ژە گاردیەن’ بەریتانی بە ووردی باس لە بایکۆتی پرۆسەی سیاسی دەکات لە لایەن حیزبە سیاسیە سونەکانەوە https://www.theguardian.com/world/2004/dec/28/iraq.michaelhoward
３- ڕاپۆرتێک لە لایەن پەیمانگای ئاشتی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاوە ئامادەکراوە کە وردەکاری زۆری تێدایە و قۆناغ بەقۆناغی بەڕێوەچونی پرۆسەی نوسینی دەستوری عێراقی تۆمارکردووە. لەم لینکەی خوارەوە دەتوانن ڕاپۆرتەکە داونلۆد بکەن https://www.files.ethz.ch/isn/39330/2005_december_sr155.pdf
４- چاوپێکەوتن لەگەڵ چەند ئەندام پەرلەمانێکی عەرەبی سونە لە خولی پێشوی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٣ لە لایەن نوسەری ئەم بابەتەوە.
５- بۆ بینینی ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی داعشدا بوو، سەیرێکی ئەم لینکەی بی بی سی بەریتانی بکە http://www.bbc.com/news/world-middle-east-27838034
６- بۆ نمونە سەیری ئەم لینکەی خوارەوە کە لە سایتی المونیتر وەرگیراوە http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/02/mosul-governor-atheel-nujaifi-iraq-turkey.html
７- بۆ وردەکاری زیاتری ئەم بابەتە سەیری ئەم لینکەی نیویۆرک تایمز بکە https://www.nytimes.com/2017/07/12/opinion/mosul-iraq-syria-isis.html
８- نوری المالکی سەرۆک وەزیرانی پێسوی عێراق و جێگری سەرۆک کۆمار چەند جار ئەم بابەتەی لەگەڵ میدیاکانیشدا ئاماژە پێکردووە، تەنها بۆ نمونە بڕوانە ئەم لینکە http://www.al-monitor.com/pulse/politics/2012/10/iraqs-maliki-threatens-to-return-to-the-politics-of-exclusion.html
９- بۆ ووردەکاری زیاتری دروستکردنی هەرێمی سونی، سەیری ئەم بابەتە هاوبەشەی من و هاوڕێم دکتۆر نەوشیروان حسێن بکە http://kurdistanc.com/Political/details.aspx?jimare=1075
１０- ئەم ڕاپۆرتە بەشێک لەو ڕەخنانەی تێدایە کە سیاسیە شیعیەکان ئاڕاستەت دروستکردنی هەرێمی سونی دەکەن http://www.al-monitor.com/pulse/en/originals/2016/08/iraq-sunni-region-after-is-sectarianism.html
１１- سەیری ئەم لینکەی مەرکەزی کارنیگی بکە http://carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=40252
１２- چاوپێکەوتن لەگەڵ چەند ئەندام پەرلەمانێکی عەرەبی سونە لە خولی پێشوی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٣ لە لایەن نوسەری ئەم بابەتەوە.